Τύχη εναντίον βούλησης

Γράφει ο Βαγγέλης Τσούκας

Διαδεδομένο θέμα φιλοσοφικής συζήτησης εδώ και αιώνες αποτελεί το ερώτημα αν η ζωή του ανθρώπου και γενικότερα η ιστορία του σύμπαντος καθορίζονται από την τύχη ή αν υπάρχει κάποια βούληση που επιλέγει την κατεύθυνση των γεγονότων. Η σημαντικότερη εκδοχή του ερωτήματος τέθηκε στις αρχές του περασμένου αιώνα από δύο ομάδες φυσικών. Η πρώτη αντιπροσωπεύονταν από τον Albert Einstein και πρέσβευε την αρχή

 του "ντετερμινισμού", ότι δηλαδή στη φύση υπάρχει βούληση είτε αυτή πηγάζει από το Θεό είτε από τον άνθρωπο, ενώ η δεύτερη απαρτιζόταν από τους πυρηνικούς φυσικούς που βασισμένοι στην κβαντική θεωρία τάχθηκαν υπέρ του "ιντετερμινισμού", πίστευαν δηλαδή ότι η μοίρα του σύμπαντος καθορίζεται τυχαία. Μετά από εκτεταμένα πειραματικά δεδομένα και θεωρητικά συμπεράσματα τελικά επικράτησε η δεύτερη ομάδα: ο κόσμος είναι τυχαίος. Τί συμβαίνει όμως στο άμεσο περιβάλλον του καθενός; Έχουμε τη δύναμη να το επηρρεάσουμε;

Πολλοί αρνούνται την ίδια τη θέση του ερωτήματος ως μη έχον νόημα καθώς η απάντηση δεν έχει άμεσα πρακτικά αποτελέσματα. Αν είμαστε ικανοί να ελέγξουμε τα γεγονότα τότε καλώς πράττουμε, αν δεν είμαστε τότε δεν έχει νόημα να διερευνούμε το θέμα. Όμως η αναζήτηση μιας απάντησης δεν ικανοποιεί μόνο πρακτικούς σκοπούς, αλλά ανακουφίζει ένα τμήμα του υπαρξιακού μας προβλήματος, μας ωθεί να κάνουμε ένα βήμα αυτογνωσίας και βοηθά έμμεσα στην εν γένει συμπεριφορά μας, συνετίζοντας και βελτιώνοντάς την. Η πλειοψηφία του κόσμου που λαμβάνει θέση στο ερώτημα τάσσεται υπέρ της "αισιόδοξης" άποψης, ότι δηλαδή εκτός από το αποτέλεσμα, είμαστε και το αίτιο των πράξεων μας και, τουλάχιστον στο κοινωνικό πλαίσιο, έχουμε τον έλεγχο των γεγονότων που μας αφορούν. Από την τροφή που θα καταναλώσουμε, την απασχόληση και το σύντροφο που θα επιλέξουμε μέχρι την τελική κατάληξη του μέλλοντος, όλα αποτελούν δική μας απόφαση και εκτέλεση. Ουσιαστικός περιορισμός των επιλογών συναντάται μόνο στο πλαίσιο σωφρονισμού όπου και εκεί η ανθρώπινη σκέψη και λόγος διατηρεί μια σχετική ελευθερία. Κατά την αντίθετη "απαισιόδοξη" άποψη, ο άνθρωπος είναι υπόλογος της τύχης του και μια ακαθόριστη μοίρα κυριαρχεί στη ζωή, η οποία υπακούει στις αρχές της στατιστικής ασάφειας. 

Στην πραγματικότητα και οι δύο απαντήσεις είναι σωστές ανάλογα με το πλαίσιο με το οποίο τίθεται το δίλημμα. Αν εννοούμε την επιλογή στενών προσωπικών γεγονότων τότε τα πράγματα είναι στα χέρια μας, αν όμως θεωρήσουμε το σύμπαν σαν μία ενότητα τότε δε διαπιστώνεται κάποια εμφανής και μοναδική βούληση. Σε κάθε περίπτωση, η σημασία του ερωτήματος συνίσταται στον αγώνα να επεκτείνουμε το όρια της δράσης μας, να ελευθερώσουμε την ψυχή και το πνεύμα από τον έλεγχο εξωγενών δυνάμεων και να αξιοποιήσουμε στο έπακρο και προς όφελος μας τις δυνατότητες που παρέχονται. Το σημαντικότερο είναι να αναγνωρίσουμε ότι πολλοί παράγοντες που θεωρούνται "τυχαίοι" στην πραγματικότητα είναι κρυφές δυνάμεις που οδηγούν τις εξελίξεις προς συγκεκριμένη κατεύθυνση. Είναι γνωστή άλλωστε η λαϊκή ρήση: οι καλοί δημιουργούν μόνοι την τύχη τους.