Το παράδοξο του Εγωισμού

Τις τελευταίες δεκαετίες συνηθισμένο θέμα συζητήσεων σε κάθε επίπεδο της Ελληνικής κοινωνίας, από το λαϊκό μέχρι το ακαδημαϊκό, είναι η απώλεια του παλαιού-παραδοσιακού τρόπου ζωής και η αντικατάστασή του από ένα νέο που έφερε η οικονομική, τεχνολογική, πληθυσμιακή, κοινωνική κλπ. ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά που προσβλήθηκαν ιδιαίτερα, όπως το φιλότιμο, η καλοσύνη και ο
αλτρουισμός που διατηρούσε ο Έλληνας τους τελευταίους αιώνες παρόλες τις κακουχίες και δοκιμασίες, έδωσαν τη θέση τους στον ανιμισμό, τον εγωισμό, τη φιλαυτία και άλλα παρόμοια. Ωστόσο, στην επικοινωνία και συσχέτιση ενός ατόμου με τα μέλη της κοινωνίας δεν ισχύει η ισορροπία "εγωισμού-αλτρουισμού", αλλά η συμπεριφορά ακολουθεί ένα παράδοξο.

Στη σύγχρονη Ελληνική ατομιστική πραγματικότητα συχνά αντιπαραβάλλονται, ως παράδειγμα προς μίμηση, άλλες, πιο προηγμένες κοινωνίες, όπως εκείνες των βορειοευρωπαϊκών κρατών. Ετσι, οι χώρες της Σκανδιναβίας, της Γερμανίας κλπ. διακρίνονται για το αίσθημα της συνύπαρξης και συμμετοχής, την ευαισθησία σε κοινά ζητήματα, το σεβασμό του άλλου και της δημόσιας περιουσίας, το ισχυρό κράτος πρόνοιας και τη στήριξη ευπαθών ομάδων, την αποφυγή παρανομίας και βλάβης του συνόλου ακόμα και όταν η ποινή μπορεί να αποφευχθεί, και γενικά παρουσιάζονται ως συμπαγείς και αδιάβλητες οντότητες. Ωστόσο, ο λόγος που μετατρέπει το άτομο σε ιδανικό πολίτη που διατίθενται στο κοινό καλό δεν είναι κάποιος εσωτερικός αλτρουισμός ή αυτοδιάθεση, αλλά, αντίθετα, ένας ακραίος και χωρίς όρια εγωισμός. Ο μηχανισμός του παράδοξου αυτού φαινομένου οφείλεται στο γεγονός ότι ο πραγματικός εγωισμός οδηγεί στη συνειδητοποίηση ότι το συμφέρον, η πρόοδος και η ευημερία είναι εφικτά μόνον όταν ο άνθρωπος απαρνηθεί το εφήμερο και αδιέξοδο προσωπικό όφελος και παρακινεί σε συστράτευση με τα υπόλοιπα μέλη σε κοινούς στόχους και αξίες. Αντίθετα, η μικρότητα κοινωνιών όπως η Ελληνική οφείλεται στο ότι ο εγωισμός της είναι περιορισμένος και ανεπαρκής για να αποκαλύψει στο άτομο το πραγματικό του συμφέρον, με αποτέλεσμα να παραμένει έρμαιο κατώτερων και αναποτελεσματικών παθών. Αντίστοιχα, η έλλειψη εγωισμού και βαθύτερου προσωπικού κινήτρου, όπως διαφημίζεται από ορισμένους δήθεν "ευεργέτες" που προσφέρουν εαυτόν ανιδιοτελώς, είναι ουτοπική, αφύσικη και επιβλαβής, γιατί είτε υποδηλώνει διαταραχή της προσωπικότητας που καταστρέφει το άτομο, είτε υποκρύπτει πολύπλοκα συμφέροντα (πχ. φοροδιαφυγή, δημόσιες σχέσεις κα).

Η καλλιέργεια του ωφέλιμου εγωισμού είναι δύσκολο και επικίνδυνο εγχείρημα και απαιτεί προσοχή για να μην παρεξηγηθεί και οδηγήσει απλά σε ενίσχυση του καταστροφικού εγωισμού, η οποία θα επιτείνει το πρόβλημα. Λέγεται ότι το επίπεδο μιας κοινωνίας ισούται με εκείνο του χαμηλότερου μέλους της και συνεπώς πρέπει όλα τα άτομα να ακολουθήσουν μια καθολική αξιακή συλλογική συμπεριφορά. Αν υπάρχουν εξαιρέσεις στον κανόνα και διαρροές από την κοινή εθνική γραμμή, όπως συμβαίνει συνήθως με τους πολιτικούς ή άλλους άρχοντες, τότε η προσπάθεια οδηγείται σε παταγώδη αποτυχία. Τέτοια αλλαγή σε μια κοινωνία, τουλάχιστον στη θεωρία, είναι δυνατή μόνον μετά από απότομα, πηγαία και τυχαία ιστορικά γεγονότα, και όχι, δυστυχώς, με κάποιο προγραμματισμένο εθνικό εκπαιδευτικό σχέδιο. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να ληφθεί υπόψιν το παράδοξο ότι, όπως η άκρατη ελευθερία οδηγεί σε αναρχία, έτσι και ο άκρατος εγωισμός οδηγεί σε αλτρουισμό.

Βαγγέλης Τσούκας