Από τα τζάκια στα καλοριφέρ

Στα αρχαία ελληνικά το τζάκι λέγεται εστία. Η εστία που επί αιώνες ήταν χτισμένη με πέτρα ή τούβλα σε ένα τοίχο του σπιτιού, με την καπνοδόχο για να φεύγει ο καπνός έξω από το σπίτι, ήταν το σημείο όπου μαζευόταν όλη η οικογένεια για να απολαύσει την ζεστασιά του. Η εστία ήταν το επίκεντρο της οικογένειας. Το ρήμα εστιάζω, που σημαίνει επικεντρώνω, έχει την ρίζα του στην εστία. Αργότερα στα χρόνια 

του Βυζαντίου η φορολογία του σπιτιού γινόταν με τον αριθμό των καπνοδόχων. Τότε τα μεγάλα σπίτια είχαν περισσότερες εστίες και αντίστοιχες καπνοδόχους, ενώ οι φτωχοί είχαν μόνο μια. Τα πλούτη φαινόταν από τον δρόμο, και οι φοροεισπράκτορες εύκολα και δίκαια φορολογούσαν κάθε σπίτι με μια ματιά.

Στα χρόνια της τουρκοκρατίας χάθηκε η λέξη εστία και επικράτησε η λέξη τζάκι, από την τουρκική ότζακ. Η λέξη ότζακ πέρασε σε όλες τις βαλκανικές γλώσσες, επειδή και οι τούρκοι φορολογούσαν τα σπίτια με τον αριθμό των τζακιών, που διέθετε κάθε σπίτι.  Η φράση «είναι από μεγάλο τζάκι» δηλώνει κάποιον που κατάγεται από παλιά πλούσια οικογένεια. Τα τζάκια των πλουσίων στην Φλώρινα,  ήταν μεγάλα και είχαν εντοιχισμένα πήλινα δοχεία για βγάζουν ζεστό αέρα. Το τζάκι της κουζίνας ήταν διαφορετικό, κατάλληλο για μαγειρική. Οι φτωχοί είχαν  μόνο ένα  απλό τζάκι, όπου μαγείρευαν και ζεσταινόταν όλη η οικογένεια. Στα τζάκια έκαιγαν ξύλα οξιάς και βελανιδιάς.

Υπήρχαν και τα μαγκάλια, που ήταν δοχεία, όπου τοποθετούσαν αναμμένα κάρβουνα, και ζέσταιναν τα δωμάτια που δεν είχαν τζάκι, αλλά και τα καταστήματα. Τα απλά μαγκάλια ήταν από τενεκέ.  Τα καλά όμως ήταν χάλκινα που στηριζόταν σε τέσσερα ξύλινα πόδια και ήταν για το δωμάτιο υποδοχής. Το μαγκάλι ήταν πολύ επικίνδυνο, καθώς το μονοξείδιο του άνθρακα είναι θανατηφόρο αέριο. Οι παλιοί γνώριζαν καλά τα μυστικά του μαγκαλιού και το άφηναν στην αυλή να χωνέψουν τα αναμμένα κάρβουνα και μετά το μετέφεραν σε εσωτερικό χώρο. Παρόλα αυτά όμως οι θάνατοι από τα μαγκάλια ήταν αρκετοί.

Μερικά χρόνια, πριν το 1900, κυκλοφόρησαν οι θερμάστρες καυσοξύλων ή σόμπες.  Ήταν η εποχή που άρχισαν να χτίζονται τα νεοκλασικά σπίτια στην Φλώρινα. Τα νέα σπίτια είχαν σε κάθε δωμάτιο και μια τρύπα στον τοίχο, όπου συνδέανε τον σωλήνα της σόμπας με την εντοιχισμένη καπνοδόχο. Η σόμπα έφτασε στα μέρη μας από την Κεντρική Ευρώπη και στο πέρασμα της πήρε την ονομασία «σόμπα», από την σερβοκροατική γλώσσα, που σημαίνει δωμάτιο, κλειστός χώρος, θάλαμος. Αλλά και στα τούρκικα ονομάστηκε σόμπα.  Στην Φλώρινα οι πρώτες σόμπες ήταν εισαγόμενες. Γρήγορα όμως οι τενεκετζήδες έγιναν και σομπατζήδες, και κατασκεύαζαν τέσσερις διαφορετικούς τύπους θερμαστρών καυσοξύλων. Η σόμπα «σουσλί», που στα τούρκικα σημαίνει στολισμένη, και ήταν διακοσμημένη κυλινδρική, όρθια σόμπα.  Η σόμπα «ταπάντσε», μικρή, απλή, κυλινδρική σόμπα. Η σόμπα «πάπια», μικρή τετράγωνη σόμπα. Και η σόμπα «μασίνα», που είχε φούρνο και ήταν η σόμπα της κουζίνας.  Οι σόμπες υπήρχαν σε όλα τα σπίτια για πολλά χρόνια, καθώς αυτές ζέσταιναν οικονομικά  τα δωμάτια, μαγείρευαν σε αυτές, και ήταν καλύτερες από τα τζάκια. Αργότερα στην δεκαετία του 1960 και μετά κυκλοφόρησαν οι ηλεκτρικές θερμάστρες, τα ηλεκτρικά σώματα και η θερμάστρες πετρελαίου, που η απόδοσή τους δεν μπορούσε να φτάσει τις ξυλόσομπες. Αυτός ήταν ένας λόγος που οι θερμάστρες καυσοξύλων επικράτησαν στην Φλώρινα.

Με την πάροδο του χρόνου χάθηκαν και οι σόμπες καθώς επικράτησε η κεντρική θέρμανση. Πρώτο, το ξενοδοχείο «Διεθνές», των αδελφών Σίμου, το 1924, τοποθέτησαν καυστήρα, που έκαιγε κάρβουνο, και θέρμαινε νερό για τα σώματα. Το σύστημα αυτό της κεντρικής θέρμανσης, οι αδελφοί Σίμου, το έφεραν από την Αμερική. Αυτό ήταν το πρώτο καλοριφέρ της πόλης μας. Αργότερα, μετά το 1970, όλες οι πολυκατοικίες είχαν κεντρική θέρμανση, που έκαιγε πετρέλαιο. Το καλοριφέρ επικράτησε, για πολλά χρόνια.  Όμως με την εμφάνιση της οικονομικής κρίσης,  οι περισσότεροι στράφηκαν σε καυστήρες που καίνε ξύλα και βιομάζα. Άλλοι επανέφεραν τις σόμπες, και όσοι έχουν τζάκια τα καίνε ασταμάτητα.  Το κλίμα της Φλώρινας απαιτεί καλή θέρμανση και κάθε νοικοκύρης, από το καλοκαίρι σκέφτεται, πως θα θερμάνει το σπίτι του τον χειμώνα.

Δημήτρης Μεκάσης