Ο μεγάλος πύργος στο Βαρόσι και ο Αρναούτικος Μαχαλάς

Τα ερείπια του μεγάλου πύργου στο Βαρόσι, στη σημερινή οδό Θράκης, το 1916

Γράφει ο Δημήτρης Μεκάσης               

Ανάμεσα από την πλατεία Γ. Μόδη και το ποτάμι είναι ένας μικρός και στενός δρόμος, είναι η οδός Θράκης. Εκεί υπήρχε ένα οικόπεδο, δίπλα από την γωνιακή οικία του αείμνηστου Περικλή Φίσκα. Φαίνονταν κάποια χαλάσματα μέχρι πριν από αρκετά χρόνια, που το οικόπεδο δόθηκε

αντιπαροχή. Ο εργολάβος άρχισε τις εργασίες, αλλά ο εκσκαφέας δεν τα κατάφερε. Τα θεμέλια του προϋπάρχοντος κτηρίου έσπασαν τα δόντια του μηχανήματος και ο εργολάβος αναγκάστηκε να φέρει ένα βαρύ κομπρεσέρ για να συνεχιστούν οι εργασίες. Γερά τα θεμέλια, φτιαγμένα με πέτρες, συμπαγή τούβλα και κονίαμα από ασβέστη, άμμο και αυγά.   

Η γαλλική αποστολή αναφέρει την γειτονιά γύρω από τον πύργο ως «Αρναούτικος Μαχαλάς». Είναι η ενορία «Αλβανική Συνοικία», η οποία αναφέρεται στα βιβλία της Μητροπόλεως Φλωρίνης. Ο πύργος ανήκε σε Αλβανούς γαιοκτήμονες, όπως μας πληροφορούν οι Γάλλοι. Ήταν οι τσιφλικάδες που κατείχαν μέρος του κάμπου, και τις γειτονιές Πάνω και το Κάτω Τσιφλίκι. Ο Αρναούτικος Μαχαλάς καταλάμβανε την μισή σημερινή πλατεία, που τότε είχε πολλά μικρά σπίτια, καθώς και τα σπίτια της οδού Νικολάου Πύρζα, την οδό Θράκης και τμήμα της οδού 25^ης Μαρτίου. Η γειτονιά αυτή ήταν ένα τμήμα του Βαροσίου, που αποσπάστηκε, οι κάτοικοί του όμως δεν ήταν Αλβανοί, αλλά χριστιανοί και ελάχιστοι μουσουλμάνοι. Οι Αλβανοί γαιοκτήμονες εμφανίστηκαν στα χρόνια του Αλή Πασά, και απέκτησαν πλούτη και τσιφλίκια.    

Πολλοί από τους γεροντότερους που μου έδωσαν πληροφορίες, πριν από αρκετά χρόνια, όταν ήταν παιδιά, στην δεκαετία του 1920, έπαιξαν μέσα στον πύργο και από αυτά που θυμόταν μου τον περιέγραψαν. Ο πύργος ήταν ένα πολύ γερό κτίσμα από πέτρες και συμπαγή τούβλα. Οι τοίχοι του χοντροί, που άντεχαν και στις κανονιές. Αν και η βάση του πύργου ήταν 50 τετραγωνικά μέτρα περίπου, ο εσωτερικός του χώρος ήταν μικρός, επειδή οι τοίχοι του ήταν πολύ χοντροί. Το ύψος του έφτανε τα 8 έως 10 μέτρα περίπου. Η εξωτερική του πόρτα ήταν πολύ μικρή, και μια εσωτερική πέτρινη σκάλα οδηγούσε στους πάνω ορόφους. Ο πύργος ήταν διώροφος και πάνω οι πολεμίστρες. Τα ταβάνια των δυο ορόφων ήταν ημισφαιρικά, σχημάτιζαν θόλο, φτιαγμένο από συμπαγή τούβλα. Σε κάθε εξωτερική γωνία του κτηρίου υπήρχε ένας  πυργίσκος, ο οποίος προεξείχε. Τέσσερις λοιπόν πυργίσκοι και άλλοι δυο, που βρισκόταν στην μέση των δυο  μεγαλύτερων πλευρών του πύργου.  Το σύνολο των πυργίσκων ήταν έξι και με την κεντρική πολεμίστρα στη μέση του κτηρίου, οι πυργίσκοι ήταν επτά. Ο αείμνηστος Μενέλαος Ραδίσης, που όταν ήταν παιδί έπαιξε εκεί μέσα, συνήθιζε, χαριτολογώντας, να ονομάζει τον πύργο ως: «Το επταπύργιο της Φλώρινας». Καμιά φορά τον έλεγε και «Γεντί Κουλέ», που στα τούρκικα σημαίνει επταπύργιο. Αλλά και ο αείμνηστος Λάζαρος Σαπουντζής είχε παίξει στον πύργο. Θυμόταν που σκαρφάλωναν στην σκεπή του ενός πυργίσκου, όπου είχαν φωλιά οι πελαργοί και έλεγε: «Οι πολεμίστρες είχαν σκεπή με πολύ μεγάλα κεραμίδια. Κάθε κεραμίδι ήταν όσο μια σκάφη». Τέτοια τεράστια κεραμίδια χρησιμοποιούσαν και στην αρχαιότητα, αλλά και στη βυζαντινή εποχή, και αυτό είναι ένα στοιχείο που δηλώνει ότι ο πύργος ήταν πολύ παλιός.  

Τα κεραμίδια μεγάλων διαστάσεων δίνουν την εντύπωση ότι ήταν βυζαντινός πύργος και όχι τούρκικος, καθώς στα χρόνια της τουρκοκρατίας δεν συνήθιζαν να χρησιμοποιούν τέτοια κεραμίδια.   Βέβαιο όμως είναι ότι ο πύργος κατασκευάστηκε τον Μεσαίωνα και ανήκε σε κάποιο γαιοκτήμονα, σε κάποιο πλούσιο που κατείχε πολλά χωράφια στον κάμπο της Φλώρινας. Οι Φλωρινιώτες τον έλεγαν «Κούλα», από την τουρκική λέξη «κουλέ», που σημαίνει πύργος. Επομένως ο συγκεκριμένος πύργος ήταν ένας «κουλάς», δηλαδή ένα οχυρό, δίπλα στο σπίτι του τσιφλικά, που όταν αυτός και η οικογένειά του βρισκόταν σε κίνδυνο κατέφευγαν σε αυτόν για να γλυτώσουν. Οι οικογένειες των τσιφλικάδων τότε ήταν μεγάλες και είχαν και αρκετούς υπηρέτες και επιστάτες, έμπιστους, οι οποίοι οχυρωνόταν όλοι μαζί στον πύργο. Σε κάθε επιδρομή μεγάλων συμμοριών ληστών, ή σε εξεγέρσεις χωρικών κολίγων, ο συγκεκριμένος πύργος χωρούσε αρκετές οικογένειες, αλλά και αρκετούς μάχιμους άνδρες στις πολεμίστρες.

Από τις αφηγήσεις των γεροντότερων, γνωρίζουμε ότι ο πύργος εξωτερικά ήταν μαυρισμένος από καπνό. Και αυτό επειδή κατά τον Μεσαίωνα και μετά, όταν οι συμμορίες των ληστών πολιορκούσαν τον πύργο με σκοπό να αρπάξουν τα πλούτη του τσιφλικά, άναβαν ξερούς θάμνους κάτω από τις πολεμίστρες, με σκοπό να πνίξουν με τον καπνό τους αμυνόμενους. Με τον καπνό λοιπόν εξουδετέρωναν τις πολεμίστρες και εισέβαλαν από αυτές στον πύργο. Ο πύργος δεν άντεχε την πολιορκία. Οι αμυνόμενοι όμως προσπαθούσαν να κρατήσουν τον πύργο μέχρι να έρθουν ενισχύσεις για να εκδιώξουν τους ληστές.

Ο πύργος αυτός ανήκε στην οικογένεια του τελευταίου Μουφτή της Φλώρινας, του Χουλουσή Εφέντη. Ο συγκεκριμένος Μουφτής ήταν φιλέλληνας και γι αυτό τον λόγο, οι Έλληνες της πόλης τον σεβόταν και τον εκτιμούσαν. Τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, ο πύργος, ήταν εγκαταλελειμμένος και οι περισσότεροι πυργίσκοι καταστραμμένοι. Ένα ερείπιο μέσα σε μια μεγάλη αυλή. Κανείς χριστιανός από την γειτονιά δεν είχε μπει στον πύργο. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών όμως, η οικογένεια του Μουφτή έφυγε στην Τουρκία και ο πύργος έγινε χώρος παιχνιδιού για τα παιδιά. Τα αγόρια από όλες τις γειτονιές πήγαιναν να παίξουν πόλεμο στην «Κούλα». Μάλιστα σκαρφάλωναν στην κορυφή ενός πυργίσκου, όπου οι πελαργοί είχαν φωλιές. Χαρά των παιδιών ήταν ο πύργος  σε όλη την δεκαετία του 1920. Οι γονείς φοβέριζαν τα αγόρια τους ότι πύργος είναι στοιχειωμένος, επειδή φοβόταν μην πέσει κανέναν παιδί από τις πολεμίστρες. Τα αγόρια όμως αδιαφορούσαν για τα φαντάσματα. Όλη την ημέρα έπαιζαν πόλεμο στον πύργο. Οι γονείς των παιδιών παραπονιόταν στην δημοτική αρχή. Τότε ο Δήμαρχος Τέγος Σαπουντζής, πρότεινε να κατεδαφιστεί ο πύργος. Εφαρμόστηκε το γαλλικό σχέδιο σε αυτή τη γειτονιά, και ο Δήμος Φλώρινας κατεδάφισε τον πύργο, το 1930 περίπου. Ο συγκεκριμένος πύργος  ήταν ο πιο ψηλός πύργος της Φλώρινας. Βρισκόταν στη γειτονιά Βαρόσι, που ήταν πυκνοκατοικημένη. Όταν όμως χτίστηκε ο πύργος τον Μεσαίωνα, η Φλώρινα ήταν μια κωμόπολη με αραιά σπίτια και πολύ μεγάλες αυλές. Οι πλούσιοι γαιοκτήμονες έχτιζαν πύργους, για να προστατεύονται από κάθε επιδρομή.

Η γαλλική αποστολή, το 1918, ανέφερε ως τα πιο παλιά οικοδομήματα της πόλης της Φλώρινας, τα ερείπια του αρχαίου λουτρού στην οδό Κ. Παλαιολόγου, τον μεγάλο πύργο στο Βαρόσι και το πέτρινο σπίτι στην οδό Παύλου Μελά. Κανένα κτήριο από αυτά δεν υπάρχει σήμερα.

Δημήτρης Μεκάσης