Κοινωνία πολιτών και εθνικισμός

Γράφει η Φοίβη
Μέχρι ποιό σημείο, άραγε, υπάρχει ενότητα του ανθρώπινου γένους?  Μέχρι ποιό σημείο, άραγε, μπορούμε να μιλάμε για κοινωνία πολιτών του πλανήτη μας? Η ενότητα αυτή φαίνεται λιγότερο επιβλητική απ’ ότι η εθνική ενότητα. Η εθνική ενότητα επιβεβαιώνεται ιδιαίτερα κατά τη
διάρκεια των πολέμων. Η ενωμένη ανθρωπότητα, από την άλλη, δεν είναι  μια απλή ονειροπόληση. Κατέχει έναν ορισμένο βαθμό πραγματικότητας στην ανθρώπινη ζωή. Εκπροσωπεί μια υπέρτατη αξία του ανθρώπου, του ανθρώπινου που αγκαλιάζει το παγκόσμιο.  

Στην ιστορία της ανθρώπινης ζωής υπάρχουν δύο τάσεις: η τάση προς την παγκοσμιότητα και η τάση προς την εξατομίκευση. Η εθνικότητα εκπροσωπεί έναν βαθμό εξατομίκευσης στη ζωή της κοινωνίας. Καθορίζεται όχι μόνο από το αίμα αλλά καί από τη γλώσσα, όχι μόνο στη γεωγραφική της διάσταση, αλλά επίσης και από το κοινό ιστορικό πεπρωμένο. Η εθνικότητα είναι μια ατομική αξία του ανθρώπου, ατομική σε σχέση τόσο προς την ανθρωπότητα όσο και προς τον άνθρωπο. Η κατάφαση της εθνικότητας μπορεί να πάρει τη μορφή του εθνικισμού, δηλαδή της εχθρότητας έναντι των άλλων εθνικοτήτων. Αυτό είναι μια αρρώστια της εθνικότητας που εκδηλώνεται γενικά στην εποχή μας. Στον εθνικισμό πρέπει να αντιπαραθέσουμε την παγκοσμιότητα που με κανένα τρόπο δεν αρνείται τις εθνικές εξατομικεύσεις, αλλά τις συγκεντρώνει σε μια συγκεκριμένη ενότητα. Η παγκοσμιότητα είναι επιβεβαίωση του πλούτου που βρίσκεται στη διάθεση της εθνικής ζωής. Ο Όμηρος, Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Δάντης, ο Σαίξπηρ, ο Γκαίτε, ο Ντοστογιέφσκι είναι εθνικοί και ταυτόχρονα παγκόσμιοι. Ο εθνικισμός γεννά το σωβινισμό και την ξενοφοβία και πρέπει πολύ προσεκτικά να τον διακρίνουμε από τον πατριωτισμό. Το πιο φρικτό είναι ότι ο εθνικισμός είναι μια από τις πηγές του πολέμου.

Χρήσιμη εδώ είναι μια ποιητική παρομοίωση του Άγγλου συγγραφέα Phillip Sherrard: « Ο πατριωτισμός δεν έχει και πολλή πέραση στις μέρες μας και έχουμε την τάση να υποψιαζόμαστε τα κίνητρά του. Αυτό συμβαίνει γιατί τον έχουμε μπερδέψει με έναν ψευτοπατριωτισμό, με τον σωβινισμό, με τη γνωστή στάση: η πατρίδα μου, είτε δίκιο έχει είτε άδικο –κοντολογίς με τον εθνικισμό. Ο εθνικισμός έχει χαρακτήρα πολιτικό, είναι μπερδεμένος με τα συμφέροντα του κράτους και με τα ιδανικά της κοσμικής επιτυχίας και δόξας...Ο αληθινός πατριωτισμός είναι σαν ένας έρωτας – μια έκφραση του έρωτα. Η πατρίδα είναι σαν ένα αγαπημένο πρόσωπο μέσα από το οποίο ο άνθρωπος ζητάει να έρθει σε επαφή με το βαθύτερο στοιχείο της φύσης του».

         Με άλλα λόγια, όπως όλοι γνωρίζουμε, ο πραγματικός έρωτας δεν είναι διχαστικός και ανταγωνιστικός, δεν κάνει τον ερωτευμένο φοβισμένο η μισάνθρωπο, αλλά τον παρακινεί να αγαπά περισσότερο και τους άλλους, ενώ ταυτόχρονα τον ωθεί και σε αυτοκριτική. Όπως όμως, υπάρχουν και νοσηροί έρωτες που απομακρύνουν τον άνθρωπο από τον υπόλοιπο κόσμο, έτσι συναντούμε και νοσηρή αγάπη προς την πατρίδα, η οποία συνοδευεται από φόβο προς τους άλλους.

Μεταξύ των πολλών ανατροπών που έφερε ο σύγχρονος τρόπος σκέψης είναι και το γεγονός ότι πρώτη φορά στην αθρώπινη ιστορία αναδύθηκε σταδιακά το άτομο πάνω από την οργανωμένη ομάδα είτε αυτό είναι το σόϊ είτε η τοπική κοινωνία, η γειτονιά, η ενορία, η εθνότητα. Το άτομο πλέον έγινε αυτόνομο και καλείται να διαμορφώσει το ίδιο την προσωπική του ταυτότητα. Η τεχνολογία και η επιστήμη έκα 

ναν τον άνθρωπο πολίτη όλου του κόσμου. Η κοινωνία των πολιτών έλαβε σάρκα και

οστά, πλέον. Αποτελει την καινούργια πραγματικότητα, η οποία επιδιώκει να ορίζεται μέσα από τις συντεταγμένες του ορθού λόγου της εποχής μας, ο οποίος υπαγορεύει το κοινωνικό συμβόλαιο και καθοδηγεί τη διαρκή αυτοκριτική αναζήτηση των αντιφάσεών της. Θεμέλιό της είναι ο νόμος [ με τους θεσμούς δικαιοσύνης τους οποίους προβλέπει], ενώ η πολιτισμική υποδομή της έγκειται στην αναδυθείσα κατά τους νεώτερους χρόνους ατομικότητα. Δεν καταργούνται οι επί μέρους κουλτούρες αλλά υποτάσσονται στην κοινά αποδεκτή κουλτούρα του δικαίου.

Πρέπει να έιμαστε προσεκτικοί όμως, γιατί ο υπερτονισμός της ταυτότητας δικαίου οδηγεί σε πολιτισμικό αποχρωματισμό, στοιχείο που διευκολύνει την επιβολή αλλοτριοτικών πρακτικών αφού μειώνει τις ηθικές αντιστάσεις. Με λιγα λογια, η κοινωνία των πολιτών δεν είναι σε θέση να αποτρέψει τον εκφυλισμό του ανθρώπου. Πέρα από τις δικές της αξίες χρειάζονται και οι αξίες του πολιτισμού ως αντιδοτο.