Παρουσίαση του βιβλίου της Αντ.Τσάμη: "Αναμνήσεις από το Έπος του 40"

Αναμνήσεις από το Έπος του 40 (Φλώρινα, 2011)

Το ιστορικό πλαίσιο του βιβλίου αφορά στην περίοδο από την έκρηξη του πολέμου του 1940 και την κατοχή ως το έτος 1944 και την απελευθέρωση. Το χρονοδιάγραμμα της περιόδου περιλαμβάνει τις εξής ιστορικής σημασίας τομές: α) 6.4.1941: κήρυξη πολέμου από Γερμανία β) 21.4.1941:  Συνθηκολόγηση του στρατηγού Τσολάκογλου  και  παράδοση του ελληνικού στρατού άνευ όρων γ) 25.4.1941: Ο Βασιλιάς Γεώργιος 

και ο Εμμανουήλ  Τσουδερός φεύγουν στην Κρήτη και εγκαθιστούν εκεί την εξόριστη ελληνική Κυβέρνηση δ) 27.4.1941: η αποφράς ημέρα εισόδου των Γερμανών στην Αθήνα ε) 20.5.1941: η μάχη της Κρήτης στ) 24.5.1941: φυγή της ελληνικής κυβέρνησης στην Αίγυπτο ζ) 1 Ιουνίου 1941: ολοκλήρωση της κατοχής της Ελλάδας από τον Άξονα και χωρισμός της ελληνικής επικράτειας σε ζώνες κατοχής (Γερμανοί: Αθήνα, Θεσσαλονίκη Κεντρική και Δυτική Μακεδονία, Ιταλοί: Ήπειρος, Στερεά, Θεσσαλία, Νησιά Ιονίου και Ν.Αιγαίου, Πελοπόννησος, Βούλγαροι: Α. Μακεδονία και Θράκη. Ακολουθεί η ίδρυση των αντιστασιακών οργανώσεων ΕΑΜ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ. Από τις οργανώσεις αυτές η μεγαλύτερη, η οποία εξέφρασε το πνεύμα της περιόδου και συμπύκνωσε πολύ πέρα από τον χώρο του ΚΚΕ την αντίσταση των περισσότερων Ελλήνων στον Άξονα, ήταν το ΕΑΜ. Στις εκλογές της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης) τον Απρίλιο του 1944 η εαμική πλειοψηφία κατέστη εμφανής, αν και η σύγχρονη έρευνα διαφωνεί με το ποσοστό του 60-70% του ενήλικου πληθυσμού που πιστώθηκε στο μέτωπο του ΕΑΜ. (Νικολακόπουλος, 2003: 234). Η συνδιάσκεψη του Λιβάνου (Μάιος 1944) είχε ως βασικό πρόβλημα το γεγονός της μειωμένης αριθμητικής εκπροσώπησης των αριστερών ανταρτικών και πολιτικών φορέων (βασικά του ΕΑΜ), σε σχέση με την πολιτική και στρατιωτική τους επιρροή στο ελληνικό έδαφος. Στη συμφωνία που επιτεύχθηκε αποφασίστηκαν η συγκρότηση της κυβέρνησης εθνικής ενότητας του Γ. Παπανδρέου και ο αφοπλισμός των  ενόπλων σωμάτων (Π.Παπαστράτης, 1984: 212-213). Η αγγλοαμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα συνεχίστηκε μετά την απελευθέρωση (Β. Κόντης, 15,19,67) (L.S. Wittner, 1984: 399-417) και συγκεκριμενοποιήθηκε με την επίκληση του δόγματος Τρούμαν το Μάρτιο του 1947 (Α. Φατούρος, 1984: 424) . Μετά την επιστροφή της αντιπροσωπείας  του τους όρων που αποφασίστηκαν στη συνδιάσκεψη. Με τη συμφωνία της Καζέρτας (26.9.1944) η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού στρατηγού Σκόμπυ, ο οποίος ορίστηκε διοικητής όλων των ενόπλων δυνάμεων στην Ελλάδα. Ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ μετά την απελευθέρωση αποτέλεσε το επίμαχο ζήτημα που οδήγησε στη σύγκρουση του Δεκεμβρίου του 1944. Τα βασικά σημεία των Δεκεμβριανών ήταν: α) η άρνηση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ να αφοπλιστούν β) η πολεμική εμπλοκή των δυνάμεων του Βρετανικού στρατού που έδρευαν στην Αθήνα γ) η διεξαγωγή περιορισμένου εύρους εμφυλίου πολέμου δ) η παρέμβαση του διεθνούς παράγοντα στα ελληνικά πράγματα. Η συμφωνία της Βάρκιζας (12.2.1945) περιλάμβανε τους εξής όρους α) τη δημιουργία των απαραίτητων συνθηκών για τη διεξαγωγή εκλογών και δημοψηφίσματος, που θα έκρινε την τύχη της μοναρχίας στην Ελλάδα β) τη διάλυση των ανταρτικών οργανώσεων γ) την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ μέσα σε δύο εβδομάδες.

Το βιβλίο της Αντιγόνης Τσάμη Αναμνήσεις από το Έπος του 40 (Φλώρινα, 2011) θα παρουσιαστεί με βάση τρεις άξονες: θα αποδειχτεί α) ότι αναφέρεται σε ζητήματα τοπικής ιστορίας β) ότι υιοθετεί έναν αφηγηματικό λόγο γεμάτο λογοτεχνικά στοιχεία και επομένως πρόκειται για λογοτεχνίζουσα ιστορία και γ) ότι εντάσσεται πλήρως στην παράδοση του εθνικού ιστορικού αφηγήματος.

α) Η σχέση του βιβλίου με την τοπική ιστορία αποδεικνύεται από την κάτωθι θεματική κατάταξη των επί μέρους δεδομένων του βιβλίου. Συγκεκριμένα το βιβλίο περιλαμβάνει 11 κείμενα με χώρο διεξαγωγής το Πισοδέρι, 6 αφηγήσεις με χώρο διεξαγωγής την Πρέσπα, 5 με πεδίο τη Φλώρινα, 3 με πεδίο το μέτωπο, 3 με χώρο διεξαγωγής το μνήμα της Γριάς, 1 με αναφορά στην Κλεισούρα και από 1 με πεδίο τις συγκρούσεις στα υψώματα Τσούκα -φεσίτ και Γκούρι-τόπιτ. Τα χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης γραφής της τοπικής ιστορίας που υιοθετεί η συγγραφέας είναι τα εξής; α) η συγγραφέας δεν επιχειρεί μι ολιστική προσέγγιση της κατοχής και του εμφυλίου β) εστιάζει και φωτίζει μικροϊστορικά επί μέρους τομείς της τοπικής ιστορίας όπως  π.χ. η δράση των εθελοντριών νοσοκόμων γ) Εκκινεί από τις εμπειρίες της οικογένειας τις οποίες αντιμετωπίζει με φόντο   γεγονότα εθνικής σημασίας γ) Προτιμά το μικρής έκτασης αφήγημα από τη μεγάλη σύνθεση δ) εντάσσει τα ιστορικά γεγονότα στις συγκρουσιακές σχέσεις που αναπτύσσονται την περίοδο της κρίσης χωρίς να ερμηνεύει τις ποικίλες οπτικές γωνίες της περιόδου. Οι σημαντικότερες ιστορικές μαρτυρίες της περιόδου που καταγράφονται στο βιβλίο είναι: α) η περιγραφή  των ενεργειών και καθηκόντων του λόχου μόνιμων οχυρών Πρέσπας  β) η αναφορά στις μάχες των υψωμάτων Ιβάν και Τσούκα Φεσίτ γ) η παράθεση υλικών πηγών/τεκμηρίων π.χ. επιστολικό πολεμικό δελτάριο δ) η  αναφορά στην απόβαση το Νοέμβριο του 1940 από την ακτή του Άη-Γιάννη στην ακτή της Αρβανιτιάς σε προκεχωρημένη θέση στην Πρέσπα ε) η  περιγραφή της ζωής στον Πρέσπα και στο Πισοδέρι τον καιρό του πολέμου.

Η λογοτεχνίζουσα ιστορία είναι κατά την εκτίμησή μας το σημαντικότερο χαρακτηριστικό του βιβλίου στο οποίο καταγράφονται άλλοτε σε α πρόσωπο, άλλοτε σε τρίτο με λογοτεχνικές προθέσεις και φόρτιση και άλλοτε μέσα από την τριτοπρόσωπη διήγηση του αφηγητή παντογνώστη κυρίως βιωμένες εμπειρίες, αλλά και ιστορικά σημειώματα, ποιήματα, αυτοβιογραφίες, απομνημονεύματα κλπ. Η ποικιλία των μορφών αφήγησης που επιλέγονται από τη συγγραφέα για την απόδοση του κλίματος της κατοχής και της αντίστασης  α) διευκολύνει την πρόσληψη των μηνυμάτων β) δίνει την αίσθηση της πολυφωνίας. Στην αφήγηση περιλαμβάνονται κυρίως κείμενα της Α.Τσάμη και του Π.Τσάμη αλλά και εμπειρίες άλλων προσώπων που τις εμπιστεύτηκαν στη συγγραφέα. Η εναλλαγή του προσώπου  με το οποίο πραγματώνεται η αφήγηση οδηγεί και σε διαφοροποιήσεις του ύφους. Υπάρχουν κείμενα με λογοτεχνικές αξιώσεις και άλλα πιο απρόσωπα. κατακλείδα-ηθικό δίδαγμα και άλλα που τη συντηρούν. Καλύτερα είναι όχι τα κείμενα ιστορικής ανάλυσης αλλά τα λογοτεχνίζοντα που εμμένουν σε προσωπική γραφή. Τα κείμενα του Παύλου Τσάμη που έχουν ως φόντο την Πρέσπα διαθέτουν πηγαίο λυρισμό.

Τα κείμενα δεν ταξινομούνται με αυστηρή χρονολογική σειρά, η θεματική κατάταξη είναι χαλαρή και η παράθεση υπακούει περισσότερο σε μια στοιχειώδη υπαγωγή σε τρεισ διακριτές μεν λανθάνουσες δε ενότητες: κήρυξη πολέμου, διεξαγωγή, τερματισμός. Η αφήγηση φωτίζει την προσωπικότητα και το έργο του αδερφού της Π. Τσάμη ενώ παράλληλα αφήνει τη φωνή του να ακούγεται μέσα από τη λογοτεχνίζουσα αφήγησή του.

Το βιβλίο εντάσσεται στην παράδοση του εθνικού ιστορικού αφηγήματος αφού: α) ο λαός εκλαμβάνεται ως ενιαίο εθνικό όλο και το έθνος υποστασιοποιείται β) οι διαφορετικές προσεγγίσεις των κοινωνικών ομάδων δεν καταγράφονται και δεν ερμηνεύονται γ) η προσέγγιση των κατοχικών συγκρούσεων απηχεί αποκλειστικά και μόνο την εκδοχή της αστικοποιημένης και εγγράμματης τοπικής ελίτ στην οποία ανήκει η συγγραφέας δ) Η κατακλείδα των αφηγημάτων αλλά και η ιδεολογία των ποιητικών συνθέσεων εμπεριέχουν την κορύφωση πατριωτικής λυρικής έξαρσης.

Επειδή κάθε βιβλίο είναι πρώτιστα μια ηθική πράξη που μορφοποιεί μια ιδέα ή δίνει ιδεατό περιεχόμενο σε μορφές (Τ. Έλιοτ), θα πρέπει να συμφωνήσουμε πως το βιβλίο της Α.Τσάμη ανοίγει έναν δρόμο. Όσο περισσότεροι τον διαβούν για να συνομιλήσουν μαζί της και μαζί μας, τόσο το καλύτερο για τον τόπο μας.

Σοφία Ηλιάδου-Τάχου

Αναπληρώτρια  Καθηγήτρια

Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας