Επιστήμη: ένα εκτροχιασμένο τρένο

Γράφει ο Βαγγέλης Τσούκας

Ως επιστήμη ορίζεται η ανθρώπινη δραστηριότητα που μελέτα το περιβάλλον με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων και την παραγωγή γνώσης. Ανέκαθεν η κοινωνία διατηρεί ευνοϊκή στάση απέναντί της, καθώς τη θεωρεί τη βάση της τεχνολογική προόδου και της βελτίωσης της ποιότητας ζωής. Η απόκτηση της γνώσης, ή αλλιώς της Αλήθειας, γίνεται με την εφαρμογή της λεγόμενης επιστημονικής μεθόδου και την παράλληλη χρήση της στατιστικής.

Αφού τεθεί ένα ερώτημα προς απάντηση ή ένα φαινόμενο προς εξήγηση, η επιστημονική μέθοδος διατυπώνει μια αρχική υπόθεση, δηλαδή μια θεωρητική λύση του προβλήματος βασισμένη στην υπάρχουσα γνώση και σε σχετικό συλλογισμό. Ακολούθως εκτελείται ένα κατάλληλο πείραμα, τα αποτελέσματα του οποίου αξιοποιούνται για την επαλήθευση ή όχι της υπόθεσης. Αν συμφωνούν με την τελευταία, γεγονός που σήμερα συμβαίνει στην συντριπτική πλειοψηφία των καλά σχεδιασμένων μελετών, τότε η έρευνα ολοκληρώνεται με επιτυχία, ενώ αν όχι, τότε δεν λαμβάνεται υπόψιν. Με άλλα λόγια, επιστημονική μέθοδος συνδέει τα αποτελέσματα με την υπόθεση, την πράξη με τη θεωρία, ώστε να μην αφήνεται κανένα περιθώρειο αμφιβολίας για τη σημασία αυτών και να εξασφαλίζεται η εγκυρότητα του συμπεράσματος.

Επειδή όμως κάθε έρευνα προσεγγίζει εξ ορισμού άγνωστα αντικείμενα, ποτέ δεν είναι εφικτή η πλήρης γνώση για αυτά. Για το λόγο αυτό υπεισέρχεται πάντα η πιθανότητα, ενώ το πείραμα συμφωνεί με την υπόθεση και καθιστά αυτήν αποδεκτή, στην πραγματικότητα να είναι εσφαλμένη και να μην ανταποκρίνεται στην αλήθεια. Η πιθανότητα αυτή στην ορολογία ονομάζεται "διάστημα εμπιστοσύνης" και εδώ και έναν αιώνα έχει επικρατήσει στην παγκόσμια βιβλιογραφία να ισούται με 5% ή 1/20. Δηλαδή, υπάρχει 5% πιθανότητα κάθε μελέτη να έχει καταλήξει σε λάθος συμπέρασμα ή αλλιώς 1 στις 20 μελέτες είναι λανθασμένες. Αν αναλογιστούμε τα εκατομμύρια των μελετών που έχουν πραγματοποιηθεί τότε μια σημαντική ποσότητα της παραχθείσας γνώσης είναι άκυρη και παραπλανητική. Ο καθηγητής Επιδημιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γιάννης Ιωαννίδης, σε ένα ιστορικό άρθρο του το 2005 με τίτλο "Γιατί τα περισσότερα δημοσιευμένα ερευνητικά ευρήματα είναι λάθος", επισήμανε θεμελιώδεις αδυναμίες της επιστημονικής μεθόδου όπως εφαρμόζεται σήμερα και αθροίζοντας μια σειρά ακόμα υποκειμενικών παραγόντων (το συστηματικό σφάλμα γνωστό ως bias, την επίδραση του συμφέροντος κα.) απέδειξε ότι ένα μεγάλο μέρος του επιτευγμένου επιστημονικού έργου είναι άκυρο.

Η σημασία λοιπόν της επιστήμης έγκειται στο να ελέγξει την αναπόφευκτη αοριστία του αγνώστου, να δαμάσει τους αόρατους παράγοντες που υπεισέρχονται στα φαινόμενα και να εκτιμήσει το δεδομένο κίνδυνο αποτυχίας του ανθρώπου κατά την παρατήρηση του περιβάλλοντος. Είναι αναμφισβήτητα ένα χρήσιμο εργαλείο για την πρόοδο, όταν όμως αποκρύπτεται το πραγματικό της νόημα καταλήγει σε πνευματική παραπλάνηση που φέρνει τα αντίθετα αποτελέσματα, όπως συμβαίνει σήμερα σε μεγάλη έκταση. Η επιστήμη ανακυκλώνεται γύρω από ερωτήματα χωρίς πρακτική σημασία καταναλώνοντας άσκοπα πόρους και χρόνο και τελικά διασπά την προσοχή της κοινωνίας από τα ουσιαστικά προβλήματα. Ο Πλάτωνας οριοθέτησε τη λειτουργία της επιστήμης πολύ πριν αυτή εφαρμοστεί στην πράξη λέγοντας "Πᾶσά τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται". Επίκαιρος, όσο διαχρονικός.