Οι Γνωσιακές Προκαταλήψεις

Γράφει ο Βαγγέλης Τσούκας

Ως γνωσιακή προκαταλήψη ορίζεται η απόκλιση της σκέψης από αντικειμενικούς κανόνες που οφείλεται στις εγγενείς αδυναμίες του ανθρώπινου μυαλού και οδηγεί τελικά σε εσφαλμένα συμπεράσματα. Η online εγκυκλοπαίδεια Wikipedia στο λήμμα Cognitive Biases, απαριθμεί εκατοντάδες περιπτώσεις κατά τις οποίες κάποιος μπορεί να σφάλει

χωρίς να γίνεται συνειδητά αντιληπτό. Τέτοιου είδους πλάνες μπορούν να υπεισέλθουν σε οποιαδήποτε λογική διαδικασία εξελίσσεται χωρίς αυστηρό έλεγχο και απαντώνται πολύ συχνά στην καθημερινή ζωή, ακόμα και στην επιστήμη παρόλες τις προσπάθειες αποφυγής τους.

Μία συχνή πλάνη είναι να πιστεύουμε την αλήθεια μιας θεωρίας όταν δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για την απορριψή της. Για παράδειγμα η έλλειψη πλήρους γνώσης για τα φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα οδηγεί στην εύκολη αποδοχή εναλλακτικών μεθόδων εξήγησής τους, όπως τα ζώδια ή οι υπερφυσικές δυνάμεις. Επίσης τείνουμε να νομίζουμε ότι μια ασαφής γνώση δεν είναι δυνατόν να ολοκληρωθεί, γεγονός που οδηγεί στην αδιαφορία για αυτή. Με τον τρόπο αυτό πολλά σημαντικά κοινωνικά θέματα και σκάνδαλα διαφεύγουν της δημόσιας ζητήτησης. Μια άλλη πλάνη είναι η πίστη στην ορθότητα μιας αυθεντίας, πχ. ότι ένας έμπειρος επιστήμονας δε σφάλει ή μια προσωπικότητα του δημοσίου βίου άγει ηθική και ενάρετη ζωή. Παρόμοιο φαινόμενο αποτελεί η ταύτιση με γνώμες και συμπεριφορές της μάζας τις οποίες τείνουμε να θεωρούμε γόνιμες και θεμιτές, ενώ συνήθως συμβαίνει το αντίθετο. Συχνή επίσης είναι η περίπτωση μια ερώτηση να περιέχει στοιχεία που εκβιάζουν μια συγκεκριμένη απάντηση, πρακτική που χρησιμοποιείται συχνά σε δημοσκοπήσεις. Πχ. η ερώτηση "Είσαι ευχαριστημένος από την τρέχουσα κατάσταση;" προκαταβάλει την αρνητική απόκριση του ερωτηθέντα. Συχνή εσφαλμένη εκτίμηση είναι ότι γεγονότα του παρελθόντος επηρρεάζουν την έκβαση των μελλοντικών πιθανοτήτων, πχ. αν σε ρουλέττα τύχει το κόκκινο χρώμα 10 συνεχόμενες φορές, τότε την επόμενη φορά το μαύρο έχει περισσότερες πιθανότητες, γεγονός που δεν ισχύει. Επίσης παρανόηση των πιθανοτήτων οφείλεται σε υποκειμενική εκτίμηση των δεδομένων, πχ. επειδή το αεροπλάνο θεωρείται λιγότερο φυσική μέθοδος μεταφοράς από το αυτοκίνητο, υπάρχει μεγαλύτερος  φόβος ατυχήματος από αυτό, ενώ οι στατιστικές δείχνουν ότι είναι τουλάχιστον 50 φορές πιο ασφαλές.

Η υποκειμενική φύση και οι εγγενείς αδυναμίες του ανθρώπινου μυαλού, αν δε ληφθούν υπόψη, οδηγούν σε άκρως επικίνδυνα, υποσυνείδητα εσφαλμένα συμπεράσματα. Στην κοινωνική πρακτική, οι πηγές εξουσίας επωφελούνται του γεγονότος αυτού και μέσω υπογείων καναλιών επιτυγχάνουν τη διαμόρφωση μιας συμβατικής κοινής γνώμης και την πνευματική υποδούλωση της μάζας. Το πρώτο και, ταυτόχρονα, τελευταίο βήμα αντιμετώπισης είναι η πνευματική θωράκιση απέναντι στην σχετική υποκειμενικότητα μέσω της υιοθέτησης απόλυτων αναφορών, της άσκησης κλασικών πνευματικών πρακτικών και της διαμόρφωσης ενός ανθρωπιστικού και ανθρωπικού πολιτισμού.