Οι πέντε εκκλησίες της μεσαιωνικής Φλώρινας

Ένας από τους πρώτους, που ασχολήθηκε με την ιστορία της πόλης της Φλώρινας, ήταν ο Δημήτριος Μάρκου, καθηγητής μαθηματικών του Γυμνασίου Φλώρινας, το 1930 περίπου. Σε ένα από τα κείμενά του αναφέρει για την Φλώρινα τα παρακάτω: «Εκ των πέντε παλαιών εκκλησιών αυτής, αι τρεις είχαν μεταβληθεί εις τουρκικά τεμένη». Επομένως η Φλώρινα είχε πέντε χριστιανικούς ναούς, πριν την υποδούλωση στους Τούρκους. Τότε όλοι ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί στην Φλώρινα

και δεν υπήρχε πληθυσμός άλλης θρησκείας.

Από το γαλλικό σχέδιο πόλεως, και από τους θρύλους και τις παραδόσεις των μουσουλμάνων της Φλώρινας, γνωρίζουμε αρκετά για την επέκταση της πόλης. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η πόλη τον Μεσαίωνα ήταν μικρή και χτισμένη κατά μήκος του Μεγάλου Δρόμου, που σήμερα τον ονομάζουμε Κεντρικό δρόμο, και άρχιζε από την αρχή της οδού Παύλου Μελά και τελείωνε εκεί που τελειώνει η οδός Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η αγορά της ήταν εκεί που βρίσκεται το κτήριο του «Αριστοτέλη», και το Μεγάλο Σταυροδρόμι, όπου σήμερα η πλατεία Γεωργίου Μόδη.

Θα προσπαθήσομε με τα λίγα στοιχεία που υπάρχουν να αποδείξουμε, ότι πράγματι υπήρχαν πέντε χριστιανικοί ναοί. Αρχίζοντας από τα δυτικά, όπου αναφέρεται ο ναός του Αγίου Νικολάου, έξω από την πόλη στην τοποθεσία Τσέρτοπις. Το τοπωνύμιο αυτό είναι άγνωστο. Οι περισσότεροι ερευνητές ισχυρίζονται ότι ο ναός αυτός βρισκόταν, όπου  ο σημερινός ναός του Αγίου Νικολάου. Στην θέση εκείνη, πριν το 1926, που αποπερατώθηκε ο σημερινός ναός, υπήρχε εικονοστάσι του Αγίου Νικολάου και αγίασμα. Τα στοιχεία αυτά αποδεικνύουν την ύπαρξη ναού. Την πληροφορία για τον παλιό ναό του Αγίου Νικολάου, την έχουμε από την αλληλογραφία του Στέφανου Δουσάν, βασιλιά των Σέρβων, της περιόδου 1335-1345. Δεν γνωρίζουμε πότε καταστράφηκε ο παλιός ναός του Αγίου Νικολάου.

Από την ίδια αλληλογραφία αντλούμε στοιχεία για έναν δεύτερο ναό του Αγίου Νικολάου στην Αγορά. Ο ναός αυτός μετά την τουρκική κατάληψη έγινε τζαμί και ονομάστηκε Γιακούμπ Μπέη Τζαμί, και αργότερα Ατίκ Τζαμί (Παλιό Τζαμί). Τμήμα αυτού του τζαμιού υπάρχει και σήμερα στην οδό Παπακωνσταντίνου Νερέτης.

 Στο Μεγάλο Σταυροδρόμι, όπου σήμερα η κεντρική πλατεία υπήρχε ένα μεγάλο τζαμί, που το έλεγαν και κεντρικό τζαμί. Ήταν και αυτό μια εκκλησία που μετατράπηκε σε τζαμί. Προς το παρόν δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτε γι αυτόν τον ναό. Από το αγίασμα του τζαμιού συμπεραίνουμε ότι υπήρξε κάποτε χριστιανικός ναός. Το αγίασμά του, ανάβλυζε από το έδαφος και το θεωρούσαν πολύ θαυματουργό οι χριστιανοί της Φλώρινας.

Στην γωνία των οδών Παύλου Μελά και Ιωάννη Άρτη στην συνοικία των αγγειοπλαστών ήταν το Σολάκ Τζαμί. Ήταν κάποτε εκκλησία που μετατράπηκε σε τζαμί. Ήταν ο ναός του Αγίου Αθανασίου, προστάτη των αγγειοπλαστών. Δίπλα από το τζαμί, στην οδό Ιωάννου Άρτη υπήρχε ένα εικονοστάσι του Αγίου Αθανασίου, που η κανδήλα έκαιγε ασταμάτητα, με λάδι που έφερναν οι αγγειοπλάστες αυτής της συνοικίας.

Τέλος, άλλος ένας μικρός ναός υπήρχε στον λόφο, όπου χτίστηκε το ξενοδοχείο «Ξενία». Αποκαλύφτηκε στις ανασκαφές του 1918, που έκανε η γαλλική αποστολή. Ο ναός αυτός ήταν του Αγίου Παντελεήμονος, κοντά στις ιαματικές πηγές, που έδωσε το όνομά του σε όλον τον λόφο. Καταστράφηκε πριν το 1800.    

Αυτοί ήταν οι πέντε ναοί της μεσαιωνικής Φλώρινας. Οι τρεις μετατράπηκαν σε τζαμιά και άλλοι δυο δεν γνωρίζουμε κάτω από ποιες συνθήκες καταστράφηκαν. Βέβαιο όμως είναι ότι οι χριστιανοί της Φλώρινας, για πάρα πολλά χρόνια δεν είχαν ναό και εκκλησιάζονταν στους ναούς των γειτονικών χωριών. Το 1835, χτίστηκε ο ναός του Αγίου Γεωργίου, και το 1890, οι εξαρχικοί έχτισαν τον ναό του Αγίου Παντελεήμονος.

Η μεσαιωνική πόλη της Φλώρινας φαίνεται ότι είχε τρεις ενορίες μέσα στην πόλη, και μια τέταρτη έξω από την πόλη στην θέση Τσέρτοπις, όπου υπήρχαν αρκετοί νερόμυλοι και εκεί κατοικούσαν οι μυλωνάδες με τις οικογένειές τους. Κάθε ενορία είχε και τον ναό της στα χρόνια του Βυζαντίου. Αντίθετα στα χρόνια της τουρκοκρατίας υπήρχαν ενορίες χωρίς ναούς. Οι γάμοι και οι βαφτίσεις γίνονταν στα σπίτια. Ακόμη και η Θεία Λειτουργία γινόταν σε κάποιο σπίτι, όταν οι δρόμοι έκλειναν από τις χιονοπτώσεις και οι χριστιανοί δεν μπορούσαν να πάνε στο κοντινό χωριό Σκοπιά για να εκκλησιαστούν.  

Μετά την απελευθέρωση του 1912, σταδιακά η πόλη επεκτάθηκε. Χτίστηκαν και άλλοι ναοί και σχηματίστηκαν οι παρακάτω ενορίες: Του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Παντελεήμονος, του Αγίου Γεωργίου, της Αγίας Παρασκευής και τα τελευταία χρόνια του Αγίου Δημητρίου.

Δημήτριος Μεκάσης