Ἐν ἀρχή ἦν ὁ Λόγος

Γράφει ο Βαγγέλης Τσούκας

Το πρώτο μεγάλο άλμα του ανθρώπινου πολιτισμού, ύστερα από την έναρξη αυτού με την εμφάνιση της γραφής, πραγματοποιήθηκε όταν αναγνωρίστηκε και αναλύθηκε η έννοια του Λόγου. Οι πρώτοι φιλόσοφοι που αναφέρθηκαν ότι υπάρχει κάποιος λόγος πίσω από τα

φαινόμενα ήταν ο Πυθαγόρας και ο Ηράκλειτος, ενώ μετέπειτα ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης εδραίωσαν την έννοια η οποία έκτοτε απασχόλησε τον πολιτισμό και θα ακολουθεί για πάντα τον άνθρωπο, όσο αυτός διαθέτει νόηση.

Ανεξάρτητα του συστήματος αναφοράς και κανόνων, της πλαισίωσης από τον ιδεατό ή πραγματικό κόσμο και της ύπαρξης ή μή συνειδητής γνώσης, κάθε φαινόμενο σχετίζεται με κάποιο άλλο με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Ο Λόγος είναι η μοναδική κινητήρια δύναμη που οδηγεί τα φαινόμενα και αποτελεί την παγιωμένη και δεδομένη αρχή στην οποία υπακούουν όλες οι μεταβολές. Είναι τόσο θεμελιώδης ώστε δεν είναι αυτός αποτέλεσμα της ανθρώπινης σκέψης, αλλά αντίθετα η σκέψη είναι απόρροια της λογικής που ενυπάρχει στο σύμπαν είτε είναι παρόν ο άνθρωπος είτε όχι. Συνιστά οτιδήποτε ορίζεται αξιωματικά και ο άνθρωπος υιοθετεί ως έχει εκ πραγμάτων, όπως οι μαθηματικές και λογικές σχέσεις, και έτσι διακρίνει την αλήθεια από το ψεύδος. Για παράδειγμα η ταξική σχέση σημαίνει ότι ο αριθμός 1 είναι μικρότερος από το 2. Τέτοιου είδους κανόνες επιτρέπουν το λογικό συλλογισμό, την εξαγωγή συμπερασμάτων από παρατηρήσεις και την απόκτηση γνώσης και εμπειρίας. Η ικανότητα αυτή είναι μοναδική στον άνθρωπο και έχει ως συνέπεια την ανάπτυξη των μαθηματικών, της επιστήμης, της τέχνης και τελικά την επικράτησή του πάνω στη γη. Εκτός από την σημασία ως αιτίας των φαινομένων, ο Λόγος σημαίνει επίσης την ανθρώπινη ομιλία και στα μαθηματικά την αναλογία. Ο φιλόσοφος Wittgenstein επισήμανε ότι "τα όρια της γλώσσας είναι τα όρια του κόσμου", ταυτίζοντας το λόγο με τη σκέψη. Επίσης ο Πυθαγόρας εισήγαγε την έννοια της αναλογίας δύο αριθμών όπου ο αριθμητής συγκρίνεται με τον παρανομαστή.

Ο Λόγος αποτελεί αφηρημένη ιδέα χωρίς υλική υπόσταση αλλά μέσω της μεταβολής που επιφέρει, αποδίδει νόημα και σημασία στα κατά τα άλλα αδιάφορα στατικά αντικείμενα. Δεν αποτελεί μόνο την αιτία των φαινομένων αλλά και τον τελικό σκοπό τους ο οποίος ενυπάρχει στην αιτία. Για παράδειγμα η αιτία ύπαρξης του ανθρώπου είναι να στοχεύει σε κάποιον ανώτερο σκοπό. Δεν αποτελεί έτσι μόνο την Αρχή λειτουργίας του σύμπαντος αλλά και το Τέλος του όπως το έχει συλλάβει η αριστοτελική παράδοση. Με άλλα λόγια, η αρχή και το τέλος αποτελούν το ίδιο και το αυτό.

ΥΓ. Ο πίνακας του άρθρου απεικονίζει το διάλογο μεταξύ του Λόγου και της Πίστης. Είναι του ζωγράφου Ludwig Seitz (1844–1908) και σήμερα βρίσκεται στο Βατικανό.