Ας δραπετεύσουμε στην «ευ-τοπία»…

Στους προνεωτερικούς χρόνους οι άνθρωποι πίστευαν στη διαφύλαξη της «φυσικής ισορροπίας». Η πίστη στην «αναπαραγωγή» του κόσμου αποστερούσε από τον άνθρωπο την έμπνευση και την ενθάρρυνση για σκέψεις καλύτερης ζωής, εκτός αν αυτή είχε θεϊκή προέλευση.

Η νεωτερική εποχή απομακρύνθηκε από αυτή 

την πίστη και έδωσε τη θέση της στην ουτοπία (ου τόπος). Η αβεβαιότητα που σημαίνει φόβος, γέννησε στον άνθρωπο την επιθυμία να ονειρευτεί έναν κόσμο αξιόπιστο, έναν κόσμο ασφαλή που θα μπορούσε να τον εμπιστευτεί. Η ουτοπία είναι η εικόνα ενός άλλου κόσμου, διαφορετικού από αυτόν που κάποιος γνωρίζει ή έχει ακουστά και προέρχεται από την ανθρώπινη σοφία.

Η περιπέτεια έκανε τον άνθρωπο να σκεφτεί ότι ο κόσμος έχει ανάγκη από ανακαίνιση και ότι η γνώση του μπορούσε να καταστεί το εργαλείο για να τον διαχειριστεί, ικανοποιώντας τις ανάγκες του, του παρόντος και του μέλλοντος. Από τότε που ο σερ Τόμας Μορ εισήγαγε τον όρο «ουτοπία» κύλησε πολύ νερό στο μύλο της ιστορίας…

Στο ήδη διαμορφωμένο διεθνές περιβάλλον τα έθνη έχασαν την επιρροή τους στην εξέλιξη των πραγμάτων και έχουν εγκαταλείψει στις δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης όλα τα μέσα καθοδήγησης του κόσμου προς ένα προορισμό, όπως και τη διοργάνωση της άμυνας εναντίον των διάφορων ειδών φόβου. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα: η «πρόοδος» που θα οδηγούσε σε έναν κόσμο που θα υπηρετούσε καλύτερα τις ανθρώπινες ανάγκες, να μετακινηθεί σε αυτόν της ατομικής επιβίωσης.

Βιώνουμε πια το περιβάλλον της εξατομικευμένης κοινωνίας των καταναλωτών. Το περιβάλλον στο οποίο δεν μπορείς να ελπίζεις ότι μπορείς να κάνεις τον κόσμο καλύτερο για να ζήσεις. Δεν μπορείς να κάνεις ασφαλές ακόμα και το μέρος του κόσμου που ίσως κατάφερες να κατασκευάσεις για τον εαυτό σου. Η ανασφάλεια είναι παντού παρούσα. Το μόνο που μας απομένει είναι να κρατάμε την «κακή τύχη» σε απόσταση.

Η πατρίδα μας πέρασε πολλές περιπέτειες και το όνειρό της για δημοκρατική ομαλότητα το βίωσε μετά το 1974. Οι πολίτες της είχαν ενστερνιστεί, ίσως υποσυνείδητα, τη φιλοσοφία της ιστορικής προόδου. Δεν είχαν κατανοήσει την έννοια της εφικτής προόδου και με την προτροπή των πολιτικών της παρασύρθηκαν στην ανηλεή κατανάλωση. Απομάκρυναν τη σκέψη από την πιθανή απογοήτευση και έδωσαν περιθώριο στην καλοπέραση. Από εδώ αρχίζει η ευθύνη αυτών που διαχειρίστηκαν το παρόν και υποθήκευσαν το μέλλον της κοινωνίας μας. Τώρα βρισκόμαστε στον αστερισμό των καταιγίδων και η διάθεση για όνειρο έχει απομακρυνθεί οριστικά. Ζούμε στο περιβάλλον της αβεβαιότητας και περιθώρια για ουτοπίες δεν υπάρχουν. 

Κατά τον Z. Bauman δύο τρόποι υπάρχουν για να μην υποφέρουμε. Ο πρώτος είναι εύκολος: να αποδεχτούμε τη σημερινή δραματική κατάσταση και να γίνουμε τμήμα της μέχρι να καταλήξουμε να μην βλέπουμε πια. Ο δεύτερος είναι επικίνδυνος και απαιτεί συνεχή προσοχή και μάθηση: να προσπαθήσουμε να μάθουμε και να αναγνωρίσουμε ποιος και τι, μέσα στην κόλαση, δεν είναι κόλαση, και να του δώσουμε διάρκεια, να του δώσουμε χώρο.

Κατά την άποψή μου υπάρχει και τρίτος τρόπος: η σφυρηλάτηση της εθνικής ενότητας, η διάχυση κλίματος αισιοδοξίας και το νέο ξεκίνημα με βάση το πραγματικό νόημα της δημοκρατίας και την αναζήτηση της «ευτοπίας».

Δεν έχουμε άλλο τόπο για να δραπετεύσουμε και τον τόπο μας μπορούμε να τον καταστήσουμε «καλό τόπο».

Χρήστος Β. Μασσαλάς

π. πρύτανης Πανεπιστημίου Ιωαννίνων