Της Φλώρινας τα κάστρα

Ο λόφος του Αγίου Παντελεήμονα (Φωτό Ναούμ Καλίντση δεκ.1930)

Η «Πόλη των Λυγκηστών», όπου χτίστηκε το ξενοδοχείο Ξενία και δίπλα ο αρχαιολογικός χώρος. Το «Βυζαντινό κάστρο» στην κορυφή του λόφου, όπου βρίσκεται σήμερα ο Σταυρός.

Γράφει ο Δημήτρης Μεκάσης

Αρκετές χιλιετίες κατοικείται ο τόπος μας, από ανθρώπους που δημιούργησαν τον δικό τους πολιτισμό και άφησαν τα ελάχιστα εναπομείναντα ίχνη. Πέτρες και κομμάτια αγγείων φωνάζουν με μια φωνή
από τα βάθη των αιώνων. Είναι η φωνή των Λυγκηστών. Πιο πάνω στον λόφο ακούγονται οι κλαγγές των σπαθιών, των βυζαντινών υπερασπιστών του κάστρου. Και εμείς κάτω στην σύγχρονη Φλώρινα ατενίζουμε τον λόφο, όπου γράφτηκαν οι τελευταίες σελίδες της αρχαίας και της βυζαντινής ιστορίας της πόλης μας.

Ο λόφος κατοικήθηκε από την προϊστορική εποχή. Ευρήματα προϊστορικού πολιτισμού μαρτυρούν κάποιο οικισμό κοντά στον αρχαιολογικό χώρο. Ίσως υπήρχαν κάποιες καλύβες που σχημάτιζαν ένα χωριό, περιφραγμένο με παλούκια για ασφάλεια. Ο τόπος ήταν ασφαλής για τους προϊστορικούς προγόνους μας. Από ψηλά αγνάντευαν τον κάμπο και σε περίπτωση κινδύνου μπορούσαν να φύγουν πιο ψηλά στα βουνά και να χαθούν στις πολλές οροσειρές  που συνδέονται μεταξύ τους. Οι προϊστορικοί άνθρωποι δεν κατοίκησαν στην πεδιάδα για λόγους υγιεινής και ασφάλειας. Επίσης δεν κατοίκησαν πιο ψηλά στον λόφο, επειδή οι ζώνες του νερού βρίσκονται σε εκείνο το ύψος και όχι πιο ψηλά. Τα ευρήματα στον λόφο χρονολογούνται από την δεύτερη χιλιετία π.Χ.

Αργότερα, στον ίδιο χώρο βρίσκουμε τους Λυγκηστές. Εκεί που χτίστηκε το ξενοδοχείο Ξενία, ήταν χτισμένη η ακρόπολη και δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο, μια κωμόπολη. Ίχνη από τείχη υπάρχουν, που είναι ξερολιθιά. Δεν γνωρίζουμε το όνομα αυτού του οικισμού, που πιθανότατα ήταν ο μεγαλύτερος οικισμός και ίσως ήταν το διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο των χωριών της πεδιάδας. Οι Λυγκηστές ασχολιόταν με την γεωργία την κτηνοτροφία, το εμπόριο και τις τέχνες. Αρκετά εργαστήρια υπήρχαν μέσα στον οικισμό, όπως υφαντήρια, σιδεράδικα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής. Η κωμόπολη των Λυγκηστών καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά στις αρχές του 1^ου αιώνα μ.Χ. Ήταν τότε που κατέβαιναν πολλά βαρβαρικά φύλα και έκαμναν επιδρομές στις ρωμαϊκές επαρχίες. Όσοι Λυγκηστές επέζησαν από αυτή την καταστροφή, κατέβηκαν από τον λόφο και ίδρυσαν ένα οικισμό ανάμεσα από τον Μεγάλο Δρόμο και το ποτάμι, όπου σήμερα το Βαρόσι, της σύγχρονης Φλώρινας. Ο οικισμός στον λόφο δεν κατοικήθηκε πάλι, για λόγους τους οποίους δεν γνωρίζουμε.

Η Φλώρινα στην ρωμαϊκή εποχή ήταν ένα ασήμαντο χωριουδάκι και δεν αναφέρεται από κανέναν ιστορικό ή γεωγράφο. Όμως υπήρξε, και μάλιστα σταδιακά αυξανόταν ο πληθυσμός της. Οι επιδρομές των βαρβάρων ήταν πολλές, καθώς οι Ρωμαίοι δεν ενδιαφερόταν για την ασφάλεια των πόλεων της Μακεδονίας. Στα χρόνια όμως του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, πολλές πόλεις οχυρώθηκαν με κάστρα. Επί Ιουστινιανού, μετά το 500 μ.Χ. κατασκευάστηκε το κάστρο της Φλώρινας στην κορυφή του λόφου, όπου σήμερα ο Σταυρός. Την κορυφή αυτήν, πριν χτιστεί ο Σταυρός, την ονομάζαμε «Κούλα», από την τουρκική λέξη «κουλέ», που σημαίνει  κάστρο, πύργος. Τα τείχη έφταναν μέχρι την άλλη κορυφή, που ονομάζεται «Γυφτοπούλα». Μέσα στο κάστρο υπήρχαν οικίες για την φρουρά, αποθήκες, καθώς και μια στέρνα νερού, όπου μάζευαν το βρόχινο νερό, επειδή εκεί δεν υπάρχουν πηγές. Οι φρουροί του κάστρου ήταν και κτηνοτρόφοι και είχαν κοπάδια με αιγοπρόβατα, που τα έβοσκαν στις πλαγιές του βουνού εν καιρώ ειρήνης. Έμεναν στο κάστρο μαζί με τις οικογένειες τους. Σε κάθε εχθρική επιδρομή οι κάτοικοι της Φλώρινας ανέβαιναν στον λόφο και κλείνονταν στο κάστρο για να γλυτώσουν, αλλά και να πολεμήσουν τους επιδρομείς. Το κάστρο άντεξε σε όλες τις επιδρομές βαρβάρων στα χρόνια του Βυζαντίου και έσωσε τον πληθυσμό της Φλώρινας και των κοντινών χωριών.

Τον Μεσαίωνα όμως το κάστρο κατελήφθη από τα βουλγάρικα στρατεύματα του τσάρου Σαμουήλ, για να επανέλθει λίγο αργότερα πάλι στους Βυζαντινούς. Την περίοδο 1342 - 1346 μ.Χ. ο Σέρβος βασιλιάς Στέφανος Δουσάν επιτέθηκε στα βυζαντινά εδάφη και επέκτεινε το βασίλειό του. Η περιοχή μας έγινε σέρβικη επαρχία. Το κάστρο του Χλερηνού, δηλαδή της Φλώρινας, κατελήφθη από τους Σέρβους, του βασιλιά Στέφανου Δουσάν. Η βυζαντινή ιστορία της Φλώρινα εδώ τελειώνει. Όχι όμως και ο βυζαντινός πολιτισμός της. Αργότερα το σερβικό βασίλειο διασπάστηκε, και το κάστρο της Φλώρινας πέρασε στην κυριαρχία του Σέρβου πρίγκιπα Μάρκο Κράλε, γιο του Βουκασίν. Ο Μάρκο Κράλε ή Κράλεβιτς, που το όνομά του ήταν Μάρκο Μρνγιάτσεβιτς, ήταν Σέρβος από την Βοσνία. Στέφτηκε βασιλιάς, το 1371 μ.Χ. και το βασίλειο του περιλάμβανε ένα τμήμα της Μακεδονίας με πρωτεύουσα τον Πρίλαπο (Πρίλεπ). Η Φλώρινα ανήκε στο βασίλειο του Μάρκο Κράλε.

Το 1383 μ.Χ. εισέβαλαν στα μέρη μας οι Τούρκοι του Τιμούρ Τας Πασά. Το κάστρο της Φλώρινας πολιορκήθηκε, από τον Γαζή Εβρένο Γιακούμπ Μπέη, αλλά η φρουρά και οι κάτοικοι της Φλώρινας αντιστάθηκαν σθεναρά. Το κάστρο ήταν απόρθητο. Ο Γιακούμπ Μπέης κατέλαβε το κάστρο με προδοσία και δόλο. Μετά την άλωση του κάστρου ο Γιακούμπ Μπέης διέταξε την κατεδάφιση των τειχών και των κτισμάτων, ώστε το μέρος να είναι ακατοίκητο και ανυπεράσπιστο. Όσοι επέζησαν από την ηττημένη φρουρά πήγαν και κατοίκησαν στο χωριό Σκοπιά. Ο Γιακούμπ Μπέης εγκαταστάθηκε στο χωριό Τροπαιούχος, και το ονόμασε «Γαζή Γιακούμπ Μπέη Μαχαλεσί», που αργότερα ονομαζόταν «Μαχαλάς». Το χωριό Τροπαιούχος είχε γίνει το διοικητικό κέντρο του Καζά της Φλώρινας τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας. Αργότερα ο Γιακούμπ Μπέης μετάφερε την έδρα του Καζά στην Φλώρινα, που έγινε διοικητικό, στρατιωτικό και εμπορικό κέντρο.

Από τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας και μετά η Φλώρινα δεν είχε ούτε κάστρα, ούτε ήταν περιτειχισμένη. Παρέμεινε ανοιχτή και επεκτεινόταν σταδιακά γύρω από το Βαρόσι, τον αρχικό πυρήνα της πόλης.  

Δημήτριος Μεκάσης