Ελευθερία και Μη

Γράφει ο Βαγγέλης Τσούκας

Η ελευθερία αποτελεί μια από τις πιο πολύμορφες έννοιες που απαντάται σε πληθώρα επιπέδων και καταστάσεων και συνιστά ένα από τα θεμέλια της ανθρώπινης υπόστασης, ταυτόχρονα όμως είναι άκρως παρεξηγημένη και παραβλεπομένη. Ενώ ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος, όσο περισσότερα κοινωνικά συμβόλαια και πολιτικά συντάγματα την προστατεύουν

ρητά, τόσο βαθαίνει ο περιορισμός της και εμφανίζονται νέες μέθοδοι παραβίασής της.

Η ελευθερία καταρχήν διακρίνεται σε φυσική και πνευματική. Ο περιορισμός της φυσικής ελευθερίας εφαρμόζεται από εξωγενείς δυνάμεις στις περιπτώσεις σωφρονισμού (φυλακή) ή σε εθνικής εμβέλιας έκτακτα μέτρα (πχ. αποκλεισμός μιας ολόκληρης χώρας) και γίνεται αντιλληπτός χωρίς δυσκολία. Η πνευματική όμως ελευθερία είναι πολύ πιο εκτεταμένη και δεν βάλλεται εκ των έξω αλλά εξαρτάται από την ποιότητα του ίδιου του ατόμου. Τα χαρακτηριστικά του ελεύθερου ανθρώπου έχουν εκφραστεί εδώ και αιώνες και μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν: βασικές γνώσεις από θεμελιώδη πεδία όπως μαθηματικά, τέχνη και γλώσσα, κοινωνική στάση που οφελεί ταυτόχρονα το άτομο και το σύνολο και αποφυγή διττών και αντικρουόμενων επιλογών. Ένας απλός και οξύμωρος κανόνας που διακρίνει τις ανθρωπιστικές ιδέες αποτελεί η σχέση αυτών με τον πολιτισμό: όσες προϋπάρχουν του πολιτισμού θεωρούνται ανώτερες, ενώ εκείνες που δημιουργήθηκαν κατόπιν συνήθως είναι κατώτερες και φθαρτές. Για παράδειγμα οι νόμοι της λογικής και του σύμπαντος, η φυσική διαβίωση, η δημιουργία οικογένειας και η ανάγκη της παραγωγής αποτελούν ανώτερες αρχές που εξασφαλίζουν την ελευθερία, ενώ η ιδιοκτησία, η άνεση, το χρήμα, η ενημέρωση, το κράτος και γενικά η πλειοψηφία του πολιτισμού περιορίζουν και αλλοτριώνουν τον άνθρωπο. Καμία δύναμη δεν μπορεί να δεσμεύσει τον ήλιο, τον αέρα και την ακέραια σκέψη και όποιος εξαρτάται μόνο από αυτά είναι σίγουρος ότι θα μείνει για πάντα ανενόχλητος. Εκείνος όμως που στηρίζει την ευτυχία του σε υλικά αγαθά που του "ανήκουν" ή ταυτίζεται με μια πολωμένη θέση, νομίζει ότι είναι ελεύθερος ενώ στην πραγματικότητα ο ίδιος ανήκει σε αυτά.

Ο άνθρωπος υπάρχει μόνο εκεί όπου είναι ελεύθερος και ο πολιτισμός οδηγεί με πληθώρα άμεσων και έμμεσων μεθόδων σε μέγιστο περιορισμό αυτής της ύπαρξης. Παρόλη την ποσοτική ανάπτυξη δεν κατόρθωσε να πραγματοποιήσει, εκτός ολίγων εξαιρέσεων, καμία ποιοτική αλλαγή σχέσεων και ισορροπιών από αυτήν που επικρατεί σε μια κοινωνία ζώων. Ενα ελάχιστο κομμάτι της κοινωνίας ελέγχει τη συμπεριφορά και τη μοίρα του υπόλοιπου. Η διάκριση των ατόμων προβλέπεται μεν από την ίδια την φύση που προικίζει διαφορετικά το καθένα, αλλά ο άνθρωπος αντί να την εκμηδενίσει αξιοποιώντας το πνεύμα του, την πολλαπλασιάζει, αλλοτριώνοντας και αδρανοποιώντας τον εαυτό του.