Παρουσίαση του βιβλίου του Γιάννη Αναγνώστου

Στην κατάμεστη αίθουσα της «Οδού Ονείρων» έγινε χθες το απόγευμα με μεγάλη επιτυχία, η παρουσίαση του βιβλίου του Γιάννη Αναγνώστου. Για το συγγραφέα μίλησαν ο καθηγητής-ιστορικός Α.Ανδρέου, ο φιλόλογος Θ.Νικολαΐδης και ο καθηγητής Θ.Γερμανιδής. Την παρουσίαση συντόνιζε ο Πρόεδρος του δικηγορικού συλλόγου Φλώρινας Δ.Στεφανίδης. Αμέσως παρακάτω διαβάστε την εισήγηση του Θ.Νικολαΐδη:

«Ενδεχομένως δεν θα είχα το θάρρος να εντρυφήσω στα «άδυτα» της μακεδονικής ψυχής και της ιστορικής πορείας στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια της Μακεδονίας, αν -μοίρα καλή – δεν με έφερνε να υπηρετήσω ως εκπαιδευτικός σε σχολεία του νομού Φλώρινας».

Είναι τα πρώτα λόγια που διαβάζουμε στο εισαγωγικό σημείωμα του βιβλίου Το Μετέωρο Βήμα της Μακεδονίας. Η αδικαιολόγητη πριν από πολλά χρόνια επίθεση της τότε διευθύντριας του Γυμνασίου της Βεύης εναντίον του συγγραφέα του βιβλίου που έχουμε τη χαρά σήμερα να παρουσιάζουμε, στάθηκε η θρυαλλίδα που πυροδότησε μια πολύχρονη εσωτερική διεργασία για τον ίδιο, για τον προσωπικό του προβληματισμό αλλά και για την ιδιαίτερη αισθαντικότητα που διαθέτει απέναντι στα πράγματα. Όπως ο ίδιος σημειώνει στο προοίμιο του πονήματός του: «Έμαθα ότι η ενσωμάτωση πληθυσμιακών γλωσσικών ομάδων σε έναν εθνικό κορμό είναι μια πολύχρονη, επίμονη και επίπονη διαδικασία. Ο σύνθετος χαρακτήρας των κοινωνικών συνθηκών, σχέσεων ζωής και πληθυσμιακών μετακινήσεων, καθώς και η πολιτισμική εγγύτητα περιοχών που βρίσκονται σε μεθόριο, πολλές φορές αναιρούν την εθνοκεντρική αντίληψη περί ομοιομορφίας και πληθυσμιακής καθαρότητας. Έμαθα ότι τα νέα σχήματα ζωής που προέκυψαν από τους Βαλκανικούς πολέμους έπρεπε επειγόντως να επαναπροσδιορίσουν τις έννοιες του έθνους, της τοπικότητας, των συλλογικών ταυτοτήτων και ταυτόχρονα να διαμορφώσουν έντονα την εθνική τους συνείδηση. Έμαθα, επιτέλους, ότι ο ήρωας του λογοτεχνικού έργου του Βιζυηνού, ο Μοσκώβ Σελήμ, ουδόλως απέχει του Μακεδόνα ήρωα. Και οι δύο ήρωες έζησαν με τον πλέον σκληρό τρόπο την αδικία και τις τραγικές ιστορικές περιπέτειες της ζωής τους».

Στον τίτλο του βιβλίου εντυπώνεται μια άκρως ερεθιστική σημειολογία με το επίθετο «μετέωρος» σε προεξάρχοντα ρόλο να υποβάλλει μια ευθεία συνειρμική σχέση με τον τίτλο της ταινίας του Θόδωρου Αγγελόπουλου, του ποιητή των εικόνων, του ανθρώπου που αγάπησε όσο λίγοι την Ελλάδα και τα πολύπαθα Βαλκάνια, του πνευματικού ανθρώπου που μέσω της Φλώρινας πρόβαλε την οικουμενική του κοσμοαντίληψη ακόμα και κατά τις δύσκολες εκείνες μέρες που όπως ο ίδιος είχε πει «οι δρόμοι φώναζαν». Πέρασε πολύς καιρός και η ίδια η εξέλιξη της ζωής και των πραγμάτων δικαίωσε τον πνευματικό δημιουργό που με σπάνιο κουράγιο και απροσκύνητα έστεκε όπως θα έλεγε και ο Αναγνωστάκης «όρθιος και μόνος μέσα στη φοβερή ερημία του πλήθους». Ποιου πλήθους; Του αμαθούς και ακόμη χειρότερα του ημιμαθούς. Ένας στίχος του Μαγιακόφσκι λεει ότι «ο ποιητής μένει πάντοτε χρεώστης απέναντι στον κόσμο / πληρώνει πάντα τόκους και υπερημερίες/ για τον πόνο των ανθρώπων». Πόσο τραγικότερο όμως είναι να πληρώνει ο ελεύθερος πνευματικός άνθρωπος τόκους και υπερημερίες για τη φανατισμένη αμάθεια των ανθρώπων και των κέντρων που τη συντηρούν;

Ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του βιβλίου είναι ότι απευθύνεται το ίδιο ικανά τόσο σε έναν νεοφώτιστο μελετητή του μακεδονικού ζητήματος όσο και στον ειδικό ερευνητή. Είναι γραμμένο με εντιμότητα. Και αυτό γιατί ο συγγραφέας από την πρώτη στιγμή δεν διστάζει να αναγνωρίζει τις οφειλές του στους ιστορικούς Μαρκ Μαζάουερ, Γ. Ασπρέα, Ευ. Κωφό και Ελευθ. Σταυριανό. Γραμμένο με περίσκεψη και ακηδεμόνευτη συνέπεια. Δεν φέρει κανένα ίχνος ακαδημαϊκής πόζας. Καμία διάθεση για εκζήτηση μέσω περισπούδαστων διατυπώσεων δεν το χαρακτηρίζει. Η γραφή προδίδει την αιχμηρή, αμερόληπτη και αφοπλιστική ουσία της μαθηματικής διατύπωσης, όσο μπορούμε ασφαλώς να μιλούμε στην ιστορία για μαθηματική λογική και ακρίβεια. Έχει όμως τηρηθεί η βασική αρχή που πρεσβεύει ο Μανώλης Αναγνωστάκης σε έναν στίχο του από το ποίημα με τον τίτλο Ποιητική: Σαν πρόκες πρέπει να καρφώνονται οι λέξεις. Να μην τις παίρνει ο άνεμος. Το βιβλίο χτίστηκε με όλα τα τυπικά εκείνα εργαλεία της ιστοριογραφικής έρευνας που κάθε καλός «κάλφας» όπως θα έλεγε και ο Σεφέρης, ξέρει να χρησιμοποιεί: εξαντλητική χρήση της βιβλιογραφίας, χρήση ελληνικού και ξένου πρωτογενούς αρχειακού υλικού, απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις κατοίκων της περιοχής μας, ντοκουμέντα που για πρώτη φορά έρχονται στο φως. Βιβλιογραφικά φιλοδοξεί - και το επιτυγχάνει - να καλύψει ένα καίριο ζητούμενο: την κατάδειξη της ιστορικής συνέχειας των αλληλένδετων γεγονότων τα οποία έλαβαν χώρα στη Μακεδονία από το 1870 έως το 1945 με την οριστική διευθέτηση - μέσω των διεθνών συνθηκών – του γεωγραφικού μακεδονικού χώρου. Και αυτό γιατί κάθε ιστορική περίοδος όταν εξετάζεται αποκομμένα από αυτήν που προηγήθηκε και από αυτήν που ακολούθησε δεν κομίζει καμία ιστορική διαφώτιση. Διότι, όπως επισημαίνει ο κ. Αναγνώστου, η προσάρτηση στον ελληνικό εθνικό κορμό του μεγαλύτερου σε ποσοστά μακεδονικού γεωγραφικού χώρου δεν μπορεί να εκτιμηθεί ιστορικά και εθνικά αν δεν μελετηθεί η προαναφερθείσα χρονική περίοδος.

Δύσκολο το θέμα που πραγματεύεται το βιβλίο. Δύσκολο, πολυεπίπεδο και ευαίσθητο. Η καινοτόμος συμβολή του συγγραφέα είναι ότι συν τοις άλλοις το προσεγγίζει με αγάπη και με συναισθηματικό ξόδεμα. Εστιάζει τη γραφίδα του στο πώς το πρόβλημα, στο διάβα των καιρών και έως σήμερα, διαθλάται στην καθημερινή πραγματικότητα των απλών ανθρώπων και στην ψυχολογική τους όσμωση. Η οπτική του, από την αρχή έως το τέλος της ανάγνωσης, παραμένει κυρίαρχα ανθρωπολογική και ψυχογραφική απέναντι στις πληθυσμιακές ομάδες. Δεν μένει στη σύνθεση της πλούσιας δημοσιευμένης και αδημοσίευτης βιβλιογραφίας αλλά συγκομίζει και τη βιωματική του εμπειρία από το πολύπαθο κομμάτι του μακεδονικού γεωγραφικού χώρου. Για την περίοδο που συζητούμε, η έξαρση του εθνικισμού, οι εδαφικές διεκδικήσεις, οι εθνολογικές αμφισβητήσεις, και η εθνική πολυσυνθετότητα της περιοχής χαρτογραφούν μια ιδιαιτερότητα της διαμάχης για τη Μακεδονία με καταστροφικά αποτελέσματα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, πρώτα και κύρια στον πληθυσμό αφού τα θύματα ήταν ο ίδιοι οι κάτοικοι, και κυρίως οι χωρικοί της υπαίθρου που κατεχόμενοι από απελπισία και απόγνωση περιήλθαν σε δεινή θέση. Σε όποια απόφαση και αν κατέληγαν (εδώ είναι ο μετεωρισμός που δηλώνει ο τίτλος) η τιμωρία φαινόταν περισσότερο από βέβαιη. Ο χωρικός της μακεδονικής υπαίθρου παρουσιάζεται ως μια προσωπικότητα που δυσκολεύεται να κατανοήσει όσα συμβαίνουν γύρω του μέσα στη φρενήρη περιδίνηση της ιστορικής εξέλιξης και των συνεχών ανακατατάξεων, μέσα στο καμίνι του εθνικιστικού ανταγωνισμού των άμεσα ενδιαφερομένων βαλκανικών κρατών και ιδιαίτερα του βουλγαρικού εθνικιστικού επεκτατισμού. Η Βουλγαρία, μέσω της Εξαρχίας και της ίδρυσης σχολείων, επιχειρεί να προσεταιρισθεί τον Μακεδονικό πληθυσμό στη βάση της γλώσσας των σλαβόφωνων κυρίως της υπαίθρου. Σε αυτό το πλαίσιο εκβιασμών, απειλών, εκφοβισμών από τους Τούρκους και προπαντός από τους Βουλγάρους, ο κάτοικος της μακεδονικής υπαίθρου με μόνο διακριτό στοιχείο του τη θρησκεία, με την Ελλάδα ουσιαστικά απούσα από τις εξελίξεις (στα τέλη του 19^ου και στις αρχές του 20^ου αιώνα το ελληνικό κράτος και το Πατριαρχείο Κων/πολης είτε επειδή δεν επιθυμούν την ανοιχτή σύγκρουση με την Τουρκία είτε επειδή εμφανίζουν αδυναμία, εν πολλοίς αντικειμενική, να διαμορφώσουν αποτελεσματικά ελληνική κουλτούρα στη μακεδονική ύπαιθρο και σε έναν χώρο που ιστορικά και πολιτισμικά τους ανήκει), προσπαθεί ανάλογα να προσαρμόσει και τη μοίρα του. Δεν είναι σε θέση αυτοπροσδιορισμού, θεωρεί πατρίδα «τα του οίκου του», ταυτίζοντας τον εαυτό του με το στενό κύκλο του χωριού και της περιοχής του. Τι ζητάει αυτός ο τυραννισμένος άνθρωπος; Ανακούφιση και ειρήνη. Ο πληθυσμός της Μακεδονίας τον 19^ο και στις αρχές του 20^ου αιώνα από άποψη ταυτότητας και εθνικού προσδιορισμού θυμίζει το ηθογραφικό ψυχογραφικό διήγημα Μοσκώβ Σελήμ του Βιζυηνού. Ο Κος Αναγνώστου βλέποντας αυτή τη συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας θεωρεί ότι ο Μοσκώβ Σελήμ «ουδόλως απέχει του Μακεδόνα ήρωα. Και οι δυο έζησαν με τον πλέον σκληρό τρόπο την αδικία και τις τραγικές ιστορικές περιπέτειες της ζωής τους σε έναν πολύπαθο τόπο και σε μια ταραγμένη εποχή». Ο απλός και ανυπεράσπιστος άνθρωπος, στη χοάνη των βαλκανικών εξελίξεων, εμφανίζεται ως εύκολη λεία στον οδοστρωτήρα της ιστορίας και της αδυσώπητης φοράς της. Συνθλίβεται στα σαγόνια του πολιτικού καιροσκοπισμού και στη μυλόπετρα των εθνικών ανταγωνισμών. Ο φωτισμένος πρόξενος Λάμπρος Κορομηλάς, αφοσιωμένος ολοκληρωτικά στην υπόθεση των ελληνικών δικαίων, από τότε είχε περικλείσει το πρόβλημα σε μια ευθύβολη φράση επιγραμματικής μεστότητας: «Οι εξ Ελλάδος δεν εννοούν – πλην της γλώσσης – την ψυχήν των κατοίκων της Μακεδονίας».

Στη Μακεδονία και γενικότερα στη Βαλκανική, το πρόβλημα δεν ήταν πρώτιστα εθνικοενωτικό, αλλά απελευθερωτικό. Οι Βαλκανικοί λαοί ζούσαν μέχρι την αυγή του 20^ου αιώνα κάτω από τον οθωμανικό ζυγό, σε ένα οργανωμένο ανατολίτικο-θεοκρατικό-τιμαριωτικό σύστημα και όλοι οι αγώνες είχαν, τουλάχιστον στο ξεκίνημά τους, απελευθερωτικό χαρακτήρα. Αυτούς τους απελευθερωτικούς και εθνικοενωτικούς αγώνες του μακεδονικού πληθυσμού παρακολουθεί κανείς στις σελίδες του Μετέωρου Βήματος της Μακεδονίας.

Ο συγγραφέας προχωρεί και στη σημασιολογική και ιστορική ερμηνεία των εννοιών «ντόπιος» και «πρόσφυγας» που κατέληξαν να είναι σημεία αναφοράς πληθυσμιακής προέλευσης και ταυτότητας. Η κατάργηση της μητρικής γλώσσας δια ροπάλου στη διάρκεια του μεσοπολέμου διαμόρφωσε και το κλίμα επίσημης αμφισβήτησης του ντόπιου πληθυσμού της Μακεδονίας και εδώ ο συγγραφέας του βιβλίου ορθά επικαλείται ως πρέπουσα και ενδεδειγμένη προσέγγιση τη διατύπωση του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου. Ο οξυνούστατος Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, στην επιμελημένη από τον ίδιο έκδοση του έργου του Βιζυηνού στη σειρά της Βασικής Βιβλιοθήκης του 1954, πραγματοποιεί μια επιτυχημένη ψυχογραφική κατάδυση στον Μοσκώβ Σελήμ σημειώνοντας: «…υπάρχει μια κρίση συνείδησης, ένα πρόβλημα ψυχικό που βρίσκει τη λύση του μαλακά-μαλακά, με τη συγνώμην, με τον έλεον, με την ανθρωπιά».

Στην περίοδο της Εθνικής Αντίστασης ο μακεδονικός πληθυσμός γίνεται για μια ακόμη φορά το πιόνι στη διπλωματική σκακιέρα της ιδιοτέλειας των Μ. Δυνάμεων, των Άγγλων, του γιουγκοσλαβικού αλυτρωτικού μεγαλοϊδεατισμού του Τίτο ο οποίος επιδιώκει να εντάξει χώρο της μεθορίου της Ελληνικής Μακεδονίας στην Ομόσπονδη Γιουγκοσλαβία, αλλά και των Σοβιετικών μέσω της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

Όπως κάθε βιβλίο, έτσι και αυτό που παρουσιάζουμε σήμερα είναι μια πρόταση για συζήτηση, για συν-ανάγνωση. Μια πρόταση που δικαίως αγκομαχά με περισσή αγωνία κάτω από το βάρος του αιώνια επίκαιρου ερωτήματος ποιος γράφει τελικά την ιστορία και πολύ περισσότερο ποια είναι η θέση του ανθρώπου και των μαζών μέσα στην ιστορία. Είναι οι άνθρωποι τα εξωτερικά ενεργούμενα της ιστορίας ή οι εσωτερικοί αρχιτέκτονές της; Ερωτήματα που ίσως δεν θα απαντηθούν ποτέ οριστικά. Αυτό δεν αναρωτιέται και ο Σεφέρης στην ποιητική συλλογή Μυθιστόρημα; «Τη θάλασσα τη θάλασσα, ποιος θα μπορέσει να την εξαντλήσει;». Αυτό που μένει αναντίρρητο είναι ότι την ιστορία τη διαμορφώνουν εν πολλοίς και μακροσκοπικά η φυλετική-ταξική-ιδεολογική-κοινωνική πάλη, η κάθε μορφής ιδιοτέλεια, η κάθε μορφής διεκδίκηση και ο κάθε μορφής ανταγωνισμός που σπάνια είναι αναίμακτος. Άλλωστε, πόλεμος πάντων πατήρ σύμφωνα με την ηρακλείτεια απόφανση. Ο Ρώσος συγγραφέας Βασίλι Γκρόσσμαν στο βιβλίο του που επιγράφεται «Μαντόνα Σιξτίνα. Η αιώνια ανάπαυση» σημειώνει: «Το ανθρώπινο στον άνθρωπο οδεύει προς συνάντηση του πεπρωμένου του, αλλά το πεπρωμένο διαφέρει από τη μια εποχή στην άλλη, δεν είναι ποτέ το ίδιο. Το μόνο σταθερό χαρακτηριστικό του είναι ότι παραμένει πάντοτε δυσβάσταχτο». Θυμηθείτε τον στίχο του Σεφέρη από την Ανδρομέδα: «Αυτές οι πέτρες που βουλιάζουν μέσα στα χρόνια ως που θα με παρασύρουν;».

Για τον συγγραφέα του βιβλίου «η πληθυσμιακή ομάδα των σλαβόφωνων είναι ο κυνηγημένος άνθρωπος του πόνου, όπως και ο πρόσφυγας-πόντιος (…) Οι σλαβόφωνοι της Μακεδονίας δίνουν μια εικόνα του ανθρώπινου δράματος, όπου τα πρόσωπα κινούνται και συμπλέκονται με τη δύναμη του μοιραίου. Οι επεμβάσεις της ιστορίας, της μοίρας, που φέρνει τους ανθρώπους αντιμέτωπους, καθώς από το ένα, το αρχικό μοιραίο γεγονός, προκύπτουν άλλες δραματικές συνέπειες, με αντίκτυπο τελικά πάνω σε όλους.

Ο εκκεντρικός Μοσκώβ Σελήμ είναι ο καπετάν Κώττας των Κορεστίων όπως τον ανέδειξε στην εργασία του ο καθηγητής Ανδρέας Ανδρέου και στον οποίον προσφέρει  ευδιάκριτη συμβολική θέση στο βιβλίο του ο Γιάννης ο Αναγνώστου, και όπως ο ήρωας του Βιζυηνού δεν ήταν Ρώσος, γιατί τελικά παρέμεινε αυτό που πραγματικά ήταν, Τούρκος, έτσι και ο Μακεδόνας παρέμεινε Έλληνας».

Γιάννη Αναγνώστου το βιβλίο σου απελευθερώνει τον νου και την ψυχή από στρεβλώσεις και αγκυλώσεις ιδιοτελών προθέσεων. Συγχαρητήρια και σε ευχαριστούμε. 

Θεοδόσης Νικολαΐδης