Eκφοβισμός και βία στο σχολείο

Ο όρος «εκφοβισμός και βία στο σχολείο» (school bullying), όπως και ο όρος «θυματοποίηση» (victimization) χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου.

Συχνά το «ισχυρότερο» παιδί αντλεί από την 

πράξη του κάποιο όφελος, όπως ευχαρίστηση, κύρος, υλικά αποκτήματα, ενώ το «αδύναμο» παιδί δεν μπορεί να προστατέψει με ουσιαστικό και ριζικό τρόπο τον εαυτό του. Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο είναι και ομαδικό φαινόμενο, καθώς δεν αφορά μόνο το μαθητή που εκφοβίζει και εκείνον που εκφοβίζεται, αλλά και όσους είναι παρόντες ή γνωρίζουν την ύπαρξή του, δηλαδή τους παρατηρητές, οι οποίοι μπορεί να είναι είτε μαθητές είτε ενήλικες.

Μορφές Εκφοβισμού

Ο εκφοβισμός μπορεί να πάρει διάφορες μορφές:

• Σωματικός: φυσικός τραυματισμός ή απειλή τραυματισμού προς κάποιον. Εκδηλώνεται με σπρωξίματα, σκουντήματα, αγκωνιές, γροθιές και κλοτσιές, τρικλοποδιές, χτυπήματα με αντικείμενα, τσιμπήματα και δαγκωνιές, περιορισμό του άλλου μέσω σωματικών πρακτικών.

• Λεκτικός: συστηματική χρησιμοποίηση υβριστικών εκφράσεων, φραστικών επιθέσεων, προσβολών και απειλών, αγενών σχολίων και ειρωνείας, χρήση παρωνυμίων (παρατσούκλια).

• Εκφοβισμός με εκβιασμό: απόσπαση χρημάτων ή προσωπικών αντικειμένων, η οποία συνοδεύεται από απειλές ή και τον εξαναγκασμό σε αντικοινωνικές πράξεις.

• Έμμεσος ή κοινωνικός: προσπάθεια για κοινωνική απομόνωση ή αγνόηση ατόμου, για άσκηση επιρροής στην ομάδα των συνομηλίκων ώστε να αισθανθούν αντιπάθεια για κάποιο συγκεκριμένο συμμαθητή τους, διάδοση κακόβουλων και ψευδών φημών.

• Ηλεκτρονικός: αποστολή απειλητικού ή υβριστικού υλικού μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, των υπηρεσιών MMS και SMS που παρέχουν τα κινητά τηλέφωνα και των διαδικτυακών τόπων κοινωνικής δικτύωσης (facebook, twitter, blogs), χρήση ή παραποίηση των προσωπικών δεδομένων κάποιου ατόμου, αποκλεισμός του από μια δικτυακή ομάδα, κλήσεις στο κινητό του από άγνωστο νούμερο.

• Ρατσιστικός: διάδοση αρνητικών σχολίων εξαιτίας της καταγωγής, της κοινωνικής τάξης, της οικονομικής κατάστασης, της διαφορετικότητας.
• Σεξουαλικός: υβριστικά σχόλια, σκίτσα και γκράφιτι με σεξουαλικό περιεχόμενο, ανήθικες χειρονομίες, ανεπιθύμητο άγγιγμα, μέχρι και σοβαρές σεξουαλικές επιθέσεις.

Τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης

Στα πλαίσια της πρόληψης έχουν εφαρμοστεί αρκετά προγράμματα κατά του εκφοβισμού και της ενδοσχολικής βίας (π.χ. Νορβηγικό μοντέλο Dan Olweus, φινλανδικό μοντέλο Kivakoulou, στην Ελλάδα το πρόγραμμα της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. «Stop στην ενδοσχολική βία» κ.ά.). Η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων αυτών οφείλεται κυρίως στην υιοθέτηση της Κοινωνικής-Οικολογικής προσέγγισης, μιας ολιστικής προσέγγισης, που στοχεύει στην αλλαγή του κλίματος του σχολείου, ώστε να μην αναπαράγει τη βία. Στα πλαίσια της ολιστικής προσέγγισης οι παρεμβάσεις αφορούν όλους: το σχολείο, την τάξη, τον εκπαιδευτικό, τους μαθητές, τους γονείς τους και ολόκληρη την τοπική κοινωνία.

Κάθε μέλος της σχολικής κοινότητας έχει ρόλο και ευθύνη για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Ο βαθμός εμπλοκής κάθε μέλους, σχετίζεται τόσο με την ιδιότητά του, όσο και με τη σοβαρότητα, τη συχνότητα και την ένταση του περιστατικού εκφοβισμού. Ωστόσο, θα πρέπει όλοι να συνεργαστούν σε ένα πλαίσιο παράλληλων δράσεων, γιατί, όπως η αιτιολογία του εκφοβισμού είναι πολυπαραγοντική, έτσι και η αντιμετώπισή του θα πρέπει να είναι πολυεπίπεδη.

Σε επίπεδο σχολείου:

• Σύνταξη Σχολικής Επιτροπής ενάντια στον εκφοβισμό και την ενδοσχολική βία και Διακήρυξης του σχολείου ενάντια στη βία
• Αύξηση της επίβλεψης του σχολικού χώρου
• Ευαισθητοποίηση της εκπαιδευτικής κοινότητας και συνεργασία με τους γονείς, προκειμένου να σταματήσει ο κύκλος αναπαραγωγής και ενθάρρυνσης της ενδοσχολικής βίας

Διευθυντής:

• Καταγράφει το περιστατικό, δίνοντας πληροφορίες για το πού και πότε συνέβη το περιστατικό, για το ποιοι συμμετείχαν, ποιοι παρατηρούσαν, τι μορφή εκφοβισμού ασκήθηκε και περιγράφοντας το τι ακριβώς έγινε. Διατηρεί αρχείο καταγραφής των περιστατικών, ώστε να μπορούν να έχουν εύκολη πρόσβαση σε αυτό και τα υπόλοιπα ενδιαφερόμενα μέρη
• Προσδιορίζει αν πρόκειται για επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά παραβίασης των κανόνων ενάντια στη βία, και επικοινωνεί με τους γονείς του παιδιού για να συναποφασίσουν για το θέμα
• Σχεδιάζει τον τρόπο παρακολούθησης του προβλήματος ώστε να έχετε εποπτεία της εξέλιξης της κατάστασης

Εκπαιδευτικοί:

• Μιλούν στο παιδί που εκφοβίζεται και ακούν με προσοχή και σοβαρότητα αυτά που έχει να σας πει. Διαβεβαιώνουν το παιδί ότι θα ανταποκριθούν άμεσα για να το προστατεύσουν και ότι είναι διαθέσιμοι να παράσχουν κάθε δυνατή βοήθεια. Υποστηρίζουν το παιδί που εκφοβίζεται σε συνεργασία με τον Διευθυντή
• Συζητούν με τους γονείς του παιδιού, εκφράζουν τις ανησυχίες σας και αναλαμβάνουν δράση από κοινού
• Εξακριβώνουν ποιο παιδί είναι αυτό που εκφοβίζεται ή αυτό που εκφοβίζει, καθώς και αν υπάρχει ομάδα παιδιών η οποία ενθαρρύνει ή υποστηρίζει το παιδί που εκφοβίζει

• Σε επίπεδο τάξης:

• Συζήτηση στην τάξη για τον ορισμό, τις μορφές και τις επιπτώσεις της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού
• Τρόποι και προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση από τους μαθητές: σύνταξη των κανόνων της τάξης ενάντια στη βία
• Παροχή βοήθειας από μαθητές σε άλλους, για την επίλυση των συγκρούσεων που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε εκφοβισμό
• Προαγωγή των συνεργατικών αλληλεπιδράσεων και παροχή ευκαιριών για θετική έκφραση της επιθετικότητας (π.χ. μέσω των αθλημάτων)

Οι γονείς παιδιού που εκφοβίζεται, αλλά και οι γονείς του παιδιού που εκφοβίζει, θα πρέπει να συνεργαστούν στενά με το σχολείο, το Διευθυντή και τους εκπαιδευτικούς, για τους τρόπους αντιμετώπισης του περιστατικού και να υποστηρίξουν κατάλληλα τα παιδιά τους, βοηθώντας τα να αναπτύξουν θετικές συμπεριφορές, να βελτιώσουν την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθησή τους και να μειώσουν την επιθετικότητά τους.

Όλα τα παραπάνω αποτελούν κάποιες άμεσες δράσεις σε επίπεδο πρόληψης και αντιμετώπισης στις οποίες μπορεί να προβεί το σχολείο, από μόνες τους όμως δε μπορούν να δώσουν λύση στο πρόβλημα του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. Χρειάζεται ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα παρέμβασης σε βάθος χρόνου, στο οποίο να συμμετέχει το σύνολο της σχολικής κοινότητας αλλά και ευρύτεροι κοινωνικοί φορείς, προκειμένου να υπάρξει αποτελεσματική πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινομένου. Περισσότερες πληροφορίες για το θέμα αυτό στα ιστολόγια της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. www.epsype.gr, στο Δίκτυο κατά της βίας στο σχολείο www.antibullyingnetwork.gr (από όπου και οι πληροφορίες της παρούσας ανακοίνωσης) και άμεση βοήθεια στη Γραμμή στήριξης παιδιών και εφήβων 116-111.

Το Υπουργείο Παιδείας εκτιμώντας τη μεγάλη σημασία των θετικών διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των μαθητών και αντιμετωπίζοντας πολλά φαινόμενα διαμαθητικής βίας, που παρατηρούνται κυρίως σε σχολεία των αστικών κέντρων, αποφάσισε να καθιερώσει την 6^η Μαρτίου ως Πανελλήνια ημέρα κατά της βίας στο σχολείο και με εγκύκλιο προτρέπει τους εκπαιδευτικούς να αφιερώσουν χρόνο για δραστηριότητες, έρευνες και συζητήσεις σχετικά μα το θέμα αυτό, προκειμένου να προάγουν τις θετικές κοινωνικά διαμαθητικές συμπεριφορές και σχέσεις και να περιορίσουν το φαινόμενο της βίας στα σχολεία μας.

Όλγα Μούσιου-Μυλωνά

Σχολική Σύμβουλος Π.Ε. Φλώρινας