Παιδί & Τιμωρία

Κάποιοι γονείς χρησιμοποιούν τη σωματική τιμωρία ως βασικό μέσο επιβολής, ενώ άλλοι θεωρούν ότι τα παιδιά χρειάζονται το «ξύλο» τους, αλλά μόνο σε περιπτώσεις που δεν έχουν καρποφορήσει άλλες μέθοδοι. Υπάρχουν άλλοι που προτιμούν να στερούν κάτι από το παιδί αντί να το χτυπούν, ενώ για κάποιους άλλους ο όρος τιμωρία δεν υπάρχει καν στο λεξιλόγιό τους.

Η χρήση της τιμωρίας είναι τόσο διαδεδομένη, που αποτελεί την πρώτη σκέψη και συχνά την πρώτη αντίδραση πολλών γονέων. Χρησιμοποιείται ως μέσο συμμόρφωσης των παιδιών πιστεύοντας πως είναι ικανή να τροποποιήσει τις αρνητικές ή μη επιθυμητές συμπεριφορές τους. Στηρίζεται στην ιδέα ότι η τιμωρία (ή μόνο η απειλή της τιμωρίας) μπορεί να χαλιναγωγήσει τα μικρά και μεγαλύτερα παιδιά, να τους θέσει όρια, να τα διδάξει το σωστό και το λάθος, το επιτρεπτό και το απαγορευμένο, επειδή επιφέρει αρνητικές συνέπειες. Προκειμένου να αποφύγει το παιδί αυτές τις συνέπειες, θα συμμορφωθεί. Είναι όμως έτσι; 

Η τιμωρία είναι ποινή, που επιβάλλεται στο παιδί, επειδή εκδήλωσε μια ανάρμοστη συμπεριφορά. Μπορεί για παράδειγμα να σπάσει ένα πιάτο, να χαλάσει ένα παιχνίδι ή να χτυπήσει κάποιο παιδί. Η τιμωρία – αν τελικά τιμωρηθεί το παιδί – θα γίνει γιατί δεν έπρεπε να σπάσει το πιάτο, δεν έπρεπε να χαλάσει το παιχνίδι, δεν έπρεπε να χτυπήσει το παιδί. Ο γονέας σε τέτοιες περιπτώσεις αναλαμβάνει το ρόλο του τιμωρού και όχι το ρόλο του καθοδηγητή - αυτού που θα διδάξει στο παιδί επιθυμητές συμπεριφορές. Η τιμωρία εδώ δεν έχει καμία απολύτως εκπαιδευτική αξία. Απλώς συμβάλλει στο να τονίσει την εξουσία του γονέα, ενώ μπορεί να κάνει τα παιδιά να φοβούνται να αναλάβουν πρωτοβουλίες ή να γίνουν αντιδραστικά και επιθετικά.

Η τιμωρία για την τιμωρία εστιάζεται στην αρνητική συμπεριφορά και δεν βοηθάει τα παιδιά να διδαχθούν το σωστό. Δε μαθαίνουν τι πρέπει να κάνουν, αλλά τι δεν πρέπει. Γι’ αυτό οι περισσότερες έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η τιμωρία δεν είναι ικανή να διδάξει στο παιδί συμπεριφορές ή να μετατρέψει ένα «κακό» παιδί σε καλό. Και αν φαίνεται να έχει αποτελέσματα, τότε αυτά είναι μάλλον παροδικά. Ο πιο καλός τρόπος να υιοθετήσουν τα παιδιά θετικές / επιθυμητές συμπεριφορές είναι να βλέπουν ή να διδάσκονται πώς πρέπει να συμπεριφέρονται και όχι πώς δεν πρέπει.

Ωστόσο, δεν είναι όλες οι περιπτώσεις ίδιες.  Όταν τα λόγια δεν αρκούν, όταν το παιδί είναι πιο ατίθασο, περίεργο ή ριψοκίνδυνο, η τιμωρία μπορεί να φανεί χρήσιμη, αλλά μόνο αν της δώσουμε μορφωτική αξία. Σκοπός δεν είναι αυτή καθεαυτή η τιμωρία του παιδιού, αλλά να καταλάβει ότι οι πράξεις του έχουν συνέπειες.   

Η τιμωρία μπορεί να πάρει διάφορες μορφές. Η σωματική τιμωρία γενικά αντενδείκνυται και προτιμώνται άλλες, όπως το να στερήσουμε από το παιδί κάτι που επιθυμεί. Μπορεί να πρόκειται για την αγαπημένη του λιχουδιά, για παιχνίδι, χρήματα (αν το παιδί είναι μεγαλύτερο) ή οτιδήποτε του αρέσει. Υπάρχει ακόμη η τεχνική της απομόνωσης. Το παιδί μόλις κάνει κάτι που δεν επιτρέπουν οι γονείς ή δεν τους υπακούει, το απομακρύνουν, πχ  στέλνοντάς το στο δωμάτιό του. Ακόμη η τιμωρία του παιδιού μπορεί να είναι μια προσπάθεια να επανορθώσει για ό,τι έκανε. Όποια μέθοδος κι αν ακολουθηθεί, για να είναι αποτελεσματική η τιμωρία, πρέπει πρώτα απ’ όλα να είναι αναγκαία, να συνοδεύεται πάντα από λογικές εξηγήσεις και να διέπεται από τις αρχές της αμεσότητας και της συνέπειας.

Προτάσεις προς τους γονείς:

• Η τιμωρία δεν επιβάλλεται κάθε φορά που το παιδί κάνει κάτι ανάρμοστο. Το να σπάσει ένα βάζο είναι διαφορετικό από το να χτυπάει τα παιδιά στο σχολείο. Η πράξη του είναι αυτή που κρίνει την αναγκαιότητα της τιμωρίας. Μην ξεχνάτε: δεν τιμωρείτε το παιδί προς εκτόνωση δική σας, αλλά προς μάθηση δική του. 
• Έστω ότι η τιμωρία απαιτείται. Εξηγήστε του αμέσως , γιατί δεν ήταν σωστή η πράξη ή η συμπεριφορά του. Καμία τιμωρία δεν αποδίδει, αν δε γίνει στο παιδί σαφές, γιατί τιμωρείται. Αυτή η στάση μπορεί να διευκολύνει τους γονείς που δε θα μπουν στη διαδικασία να χάσουν χρόνο εξηγώντας, αλλά αποπροσανατολίζει τα παιδιά. Μη διστάσετε να εκφράσετε ακόμα και τα συναισθήματα που σας προκάλεσε (π.χ. λύπη, απογοήτευση, θυμό). Το βοηθάτε να αναλάβει τις ευθύνες του. 
• Μην αφήσετε να περάσει πολύς χρόνος από τη στιγμή που εκδήλωσε την ανεπιθύμητη πράξη ή συμπεριφορά. Όχι όταν θα πάτε στο σπίτι, όχι όταν γυρίσει ο μπαμπάς από τη δουλειά. Τώρα συνέβη, τώρα θα υποστεί και τις συνέπειες.
• Η τιμωρία ακολουθεί πάντα την εκδήλωση της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς. Όχι μερικές φορές, όχι ανάλογα με τη διάθεσή σας, αλλά κάθε φορά που εμφανίζεται. Η συνέπεια είναι βασικός κανόνας στον ρόλο σας ως γονείς.
• Μετά την τέλεση της πράξης τιμωρίας – όποια κι αν είναι αυτή – δεχτείτε με μια αγκαλιά το παιδί σας και συζητήστε πάλι το λόγο που σας οδήγησε να το τιμωρήσετε. Ανιχνεύστε, αν κατάλαβε το παράπτωμά του, αν δείχνει μετανιωμένο, αν θεωρεί ότι είχατε δίκιο που το τιμωρήσατε. Διαφορετικά, οποιαδήποτε μορφή τιμωρίας είναι άσκοπη.

Μουρτζούκου Σοφία

ψυχολόγος ΑΠΘ